Тошкент ирригация ва

Эгатлаб суғориш техникаси элементларининг оптимал қийматларини аниқлаш.

Одатда Ўзбекистон Республикасининг асосий қишлоқ хўжалигида экинлардан бири бўлган пахта ўсимлигини эгат олиб суғориш орқали етиштирилади.
Шу боис эгат олиб суғориш техникасини тўғри ташкил этиш суғоришга берилган сув миқдорини тежаб сарфлашда энг муҳим омиллардан бири ҳисобланади. Эгат олиб суғоришда тупроқнинг эгат узунлиги бўйича бир хил миқдорда намланиши, суғориш теникаси элементларига, ернинг нишаблиги даражасига, тупроқнинг сувни шимиш қобилятига ва бошқа табий шароитларига боғлиқдир.
Ернинг нишаблик даражаси ва тупроқнинг сув шимилишини қобилятига қараб эгатларнинг узунлиги ва сув сарфи тўғри белгиланган тақдирда сув эгат узунлиги бўйича бир хил миқдордатарқалиб тупроқнинг намланиш даражаси ҳам эгат бошида ва охирида бир-бирига яқин миқдорда бўлади.
Нишаблиги кичик майдонларда узун эгатлар олиб, уларнинг оралиғини энли ёки кичик қилиб (0.9-1.2м) олиниб уларни бериладиган сув сарфини 1,0- 1,5 л/с танлаш мақсадга мувофиқдир.
Бундай ҳоллрда эгатларнинг чуқурлиги 22÷25 см.дан кам бўлмаслиги тавсия этилади.
Шундай қилиб юқорида ёзилганлардан кўриниб турибдики ўсимликлардан мўлжалланган ҳосилни олиш ва сув сарфларидан унумли фойдаланиш суғориш техникасиэлементларини тўғри танлашга ҳам боғлиқ экан.
Суғориш техникаси элементлари миқдорларининг тўғри танланиши, сувдан фойдаланиш коэффициентини юқори бўлишини, тупроқ структурасини сақланиши, берилган сув миқдорини эгат узунлиги бўйича текис тақсимланиши, тупроққа ишлов берувчи механизмларнинг унумли ишлашини таълаб суғориладиган майдонни бир хил даражада намланишини таълар экан.
Юқорида келтирилган мулоҳазалардан кўриниб турибдики суғориш техникасини оптимал қийматларини аниқлаш иқтисодий жиҳатдан ҳам катта аҳамиятга эга экан. Шу боис олимлар томонидан бу ишни назарий ҳамда амалий бажаришга 1930 йиллардан бошлаб киришди ва бир қанча ишлар бажарилди.
Бу ишлар тупроқ муҳитининг сув таъсиридаги физикавий ҳолатларини текшириш асосан уч йўналишда олиб борилади.
Биз ўз МБИ лойиҳамизда АПШ-1 суғориш техникаси билан эгат олиб суғориш техникаси элементларининг оптимал қийматларини академик А.Н. Костяков таклиф этган усулларга асосан бажарамиз.
1 Доимий А.Н. Ляпиннингтавсиясига кўра суғориладиган майдоннинг умумий нишаблиги 0,002 дан катта бўлса суғориладиган эгатларга бериладиган максимал сув сарфининг миқдори қуйидаги А.Н.Ляпин формуласи ёрдамида аниқланади:

б
_{𝑞 =} 0,00063
_𝑖1,22
л/с

бу ерда: қ_б-эгатга берилиши лозим бўлган сув сарфининг миқдори л/с; и_б-эгатларнинг нишаблик миқдори.
Сув бериладиган эгатнинг намланган периметрини А.Н. Ляниннинг қуйидаги формуласи орқали аниқлаймиз:
H₀=0,106( ^𝑞б )^0,267
√^𝑖_б
Битта эгатни суғориш учун кетадиган вақт А.Н. Костяковнинг қуйидаги формуласи орқали аниқланади:

Т=( )
𝑚₀∗𝑎 ¹ 1−𝑑
(соат)

𝑘₀∗ҳ₀
бу ерда: Т-битта эгатни суғориш учун кетадиган вақт (соат);
m₀-ўсимликни (пахтани) бир марта суғориш учун кетадиган сув миқдори, бунда сувнинг қалинлиги ҳисобга олинади, яъни:
m₀= ^𝑚 = ¹²⁰⁰ = 0,12 мм

а-эгатнинг эни;
10000
10000

к₀ ва т-тупроқнинг сув ўтказиш қобилятининг кўрсаткичлари.
Тошкент Вилояти Чиноз тумани “Ўзбекистон” СИУ хўжалигининг тупроқлари учун t=0,54 ва к₀=0,23. Берилган маълумотларни формулага қўйиб т-нинг қийматини аниқлаймиз.
Суғориш эгатининг отимал узунлигини қуйидаги формула орқали аниқланади:
_Lопт₌3,6∗𝑞_б∗𝑡 _м
𝑚₀∗𝑎
Битта эгатни оптимал ҳолда нолаш учун кетадиган сувнинг миқдори қуйидаги формула орқали аниқланади:
V=3,6*q_б*t м³
Шундай қилиб бизлар лойиҳасини тузаётган хўжаликнинг табий шароити, тупроқнинг хусусиятлари пахта ўсимлигини суғориш техникаси элементларини қуйида келтирилган миқдорлар орсидан олиш мумкин:
i=0,0040÷0,0030; q=0.80÷1,2 л/с; a=0,60÷0,90; t=8,0÷15 соат; L=250 м.
Кўрсатилган элементларнинг қийматлари юқорида келтирилган миқдорларда қабул қилинса хўжаликнинг табий ва тупроқ шароитларини ҳисобга олиб пата ўсимлиги эгатлари чуқурлигини 20-25 см миқдорда қабул қилишимиз мумкин.

2.