Toshkent farmatsevtika instituti tibbiy va biologik fanlar kafedrasi mikrobiologiya, virusologiya va

INDUTSIRLASHGAN
mutatsiyalarda, eksperiment sharoitda ma’lum bir fizik yoki ximiyaviy 
ta’sir natijasida o‘zgargan gammalar olinadi. Genotipik yokixromosomalik mutatsiyalar 
farqlanadi. Induktiv mutatsiyani chaqiruvchi ximiyaviy birikmalar yoki fizikaviy faktorlarga 
MUTOGENLAR
deyiladi. Ular 
DNK
ga har xil ta’sir qilishi mumkin, ya’ni mexanizmi har xil 
bo‘ladi. 
GENETIK REKOMBINATSIYALAR 
YUqori turuvchi organizmlar singari, mikroorganizmlar uchun ham genetik rekombinatsiya 
xosdir. Ma’lumki eukariotlar uchun jinsiy ko‘payish xosdir. Prokariotlarda bu xol kuzatilmaydi. 
Mikroblarda rekombinatsiya retsepient kletkaga, donor kletka xromasomasining bir qismini kirishi 
natijasida to‘liq bo‘lmagan 
ZIGOTA-MEROZIGOTA 
hosil bo‘ladi. Bu rekombinat genotipi, 
o‘ziga donor xromasomalarning 
(DNK) 
bir qisminigina olgan retsepient genotipidir. SHuning 
uchun ham bu protsessni aniqlash bir muncha qiyindir. Genetik materialni bir mikrob hujayrasidan 
ikkinchisiga o‘tishi 
TRANSFORMATSIYA, TRANSDUKSIYA
va 
KONYUGATSIYA
yo‘li bilan 
o‘tishi mumkin. 
TRANSFORMATSIYA 
Bu – genetik materialni (DNK) donordan retsepientga to‘g‘ridan-to‘g‘ri uzatilishidir. 
Transformatsiya xodisasi 2 ta bakteriya qatnashadi, birinchisida DNK donor, ikkinchisida DNK 
retsepient bo‘ladi. Lekin hamma hujayralar ham DNK ni qabul qilavermaydi. DNK qabul qilish 

---

50 
xususiyatiga ega bo‘lgan hujayrani kompetnent hujayralar deyiladi. Ulardagi kompetnentlik holati 
qisqa muddatli bo‘lib, hujayraning o‘sish davridagi (ko‘payish) ma’lum bir vaqtda bo‘ladi, 
ko‘pincha u bakteriya ko‘payishining – fazasida bo‘ladi. YA’ni bu vaqtda hujayra devorining 
o‘tkazuvchanligi yuqori bo‘lib DNK molekulasini kirishiga qulay sharoit bo‘ladi. Hamma 
bakteriyalar ham kompetentlik xususiyatiga ega bo‘lavermaydi. Transformatsiya holatini 
chaqirish uchun ba’zan bakteriya hujayralari ayrim moddalar ta’sirida ishlanib, hujayra devorini 
o‘tkazuvchanligi oshiriladi. Transformatsiya protsessi bir necha fazada o‘tadi. 
1.
DNK donorni retsepietga adsorbsiyasi. 
2.
Donor DNK sini retsepientga hujayrasi ichiga kirishi. 
3.
Donor DNK sini retsepient xromasomasining o‘ziga o‘xshash qismi bilan birlashib 
rekombinatsiya hosil qilishi. DNK lar qanchalik ko‘p o‘xshash bo‘lsa, rekombinatsiya 
shunchalik tez va yaxshi bo‘ladi.