Toshkent farmatsevtika instituti tibbiy va biologik fanlar kafedrasi mikrobiologiya, virusologiya va

 
6.2.Infeksion kasalliklarni qo’zgatuvchil, mikroorganizmlarning xarakteristikasi 
Patogen mikroblarning organizmga kira olish xususiyati yoki invazionligi biriktiruvchi 
to`qimani emira oladigan yoki xar xil xujayralarning postlarini parchalay oladigan fermentlar 
ishlab chiqarishiga bogliq..Ko`pgina patogen mikroblarda biriktiruvchi to`qima asosini tashkil 
etuvchi mukopolisaxaridni parchalay oladigan gialuronidaza fermenti topylgan. Bu — 
mikroblarning organizmga tez tarqalishiga yordam beradi. Gazli gangrena qo`zgatuvchilari qon va 
turli organ xujayralariniig pardalarini emiradigan letsitinaza fermentini ishlab chiqaradiki, bu 
mikrob yuqqan xayvonlarning tez xalok bo`lishiga olib keladi. Stafilokokklar bilan streptokokklar 
leykotsitlarni emiruvchi leykotsidinlarni emiruvchi gemolizinlarni ishlab chiqara oladi. Gemolitik 
streptokokkning ba’zi shtammlari qon laxtasidagi fibrinni erita oladigan fibrinolizin fermentini 
ishlab chiqaradiki, bu xam bakteriyalarning organizmga tarqalib ketishini engillashtiradi. Patogen 
stafilokokklar koagulaza fermentiga egadir, bu ferment qon plazmasining ivib qolishiga olib 
keladi. Yallig`lanish o`chog`i atrofida ivib qolgan plazmadan xosil bo`ladigan barer, ya’ni to`siq 
stafilokokklar fagotsitoziga qarshilik ko`rsatadi, deb xisoblanadi. Patogen mikroblarda antimikrob 
zardoblar ta’sirini neytrallay oladigan agressinlar xamda mikroblarning fagotsitlarda yutilishiga 
to`skinlik qiladigan antifaginlar singari aloxida moddalar xam topilgan. 
Toksinlar yoki zaxarlar deb ataladigan moddalar xujayin organizmida kattagina 
o`zgarishlarni keltirib chiqaradi. 1884 yili Leffler difteriya qo`zgatuvchilari qonga kuchli zaxar—
turli ichki or1anlarni shikastlaydigan toksin ishlab chiqaradi, degan fikrni birinchi bo`lib aytdi. 
Difteriya qo`zgatuvchilarining o`zi esa organizmga qaysi joydan kirgan bo`lsa, o`sha joyda, 
masalan, bodom bezlarida tura beradi. 1888 yili Ru va Iersen difteriya tayoqchasi toksinini 
ajratib olishdi. 1890 yili Bering bilan Kitazato kokyo`tal qo`zgatuvchisida toksin bo`lishini, 1896 

---

41 
yili esa Ermingem botulizm qo`zgatuvchisida toksin bo`lishini topdi. Toksinlar kashf etilib, 
tasvirlab berilganidan keyin ularni zo`r berib o`rganishga kirishildi va o`tgan asrning oxirlarida 
ularga qarshi ta’sir ko`rsatadigan ziddi-zaxarlar — spetsifik antitoksik zardoblarni olish mumkin 
bo`ldi va bular davolash uchun ishlatib ko`rildi. X,ozirgi vaqtda bakteriyalarning ekzotoksinlari 
va endotoksinlari tavofut qilinadi, bular ximiyaviy tarkibi va barcha xossalari jixatidan bir-
biridan farq qiladi. 
Ekzotoksinlar — mikroblar organizmda yashar turgan chog`ida xam, oziq muxitlarida 
o`stirilganida xam tashqi muxitga ular tomonidan ajratib chiqariladigan oqsillardir. Grammusbat 
mikroblar: difteriya, qoqshol, botulizm va gazli gangrena qo`zgatuvchilari juda kuchli 
ekzotoksinlar ishlab chiqaradi. Ekzotoksinlar yuqori temperatura ta’sirida parchalanib ketadi, ular 
termolabildir. Formalin ta’siri bilan xam ularning zaxarli xususiyatini susaytirish mumkin, 
formalin ta’siri natijasida ekzotoksinlar zaxarligini yoqotib yuboradi, lekin organizmga 
yuborilganida ziddi-zaxarlar — antitelolar ishlab chiqarishga olib boradigan xususiyatini saqlab 
qoladi. Ana shunday preparatlar anatoksinlar deb ataladigan bo`ldi. Anatoksinlar sog`lom 
odamlarni infeksion kasalliklarga berilmaydigan qilib qo`yish uchun profilaktika maqsadida 
ishlatiladi. Ekzotoksinlarning xarakterli xususiyati ma’lum organ va to`qimalarni tanlab-tanlab 
shikastlantirishga qodir bo`lishidir, masalan, qoqshol toksini orqa miyaning xarakatlayatiruvchi 
nenchronlarini shikastlantirsa, botulizm tayoqchasining toksini xarakatlantiruvchi nervlarning 
oxiriga ta’sir ko`rsatadi. Difteriya toksini yurak muskuli va buyrak usti bezlarini shikastlantiradi. 
Turli toksinlarning tanlab-tanlab ta’sir ko`rsatishi kasallikning xar bir qo`zgatuvchi uchun 
xarakterli bo`1gan muayyan klinik manzara bilan o`tishiga olib keladi. YUqorida tasvirlab 
o`tilgan leykotsidinlar, gemolizinlar, toun mikrobi toksini, kuydirgi batsillalarining detal toksini 
ekzotoksinlardir. Bular infeksion jarayonning avj olib borishida axamiyatga ega bo`ladi, lekin 
ularning axamiyati grammusbat mikroblar — qoqshol, difteriya, botulizm qo`zgatuvchilari 
toksinlariga qaraganda kamroqdir. 
Endotoksinlar bakteriyalar tanasi bilan maxkam bog`langan bo`lib, organizmda mikrob 
xujayrasi emirilganida yoki mikrob xujayralari maxsus usullar bilan ishlanganida ajralib chiqadi. 
Endotoksinlar dastlab 1933 yili Buaven va Mesrob'yan tomonidan grammanfiy bakteriyalardan 
ajratib olingan. Ularning ximiyaviy tarkibi murakkab. Ular glyusid-lipid-protein komplekslaridan 
iboratdir. Endotoksinlar termostabil, ya’ni issiqqa chidamli bo`ladi, neytral muxitda avtoklavlash 
xam ularni parchalamaydi. Endotoksinlarning organizmga ko`rsatadigan ta’siri o`ziga xos, 
spetsifik tomoni bilan ajralib turmaydi. Endotoksin qanday mikrobdan olinganiga qaramasdan, 
shu toksin ta’sirida vujudga keladigan klinik manzara bir xil bo`ladi va isitma chiqishi xamda 
umumiy axvolning og`ir bo`lishi bilan xarakterlanadi. Endotoksinlar xayvonlarga venasidan 
yuborilganida isitma chiqarib, leykopeniyaga, tomir xarakatlantiruvchi xar xil-xodisalar va 
o`limga sabab bo`ladi. Qorin tifi, dizenteriya, vabo, ko`kyutal qo`zgatuvchilarining endotoksinlari 
xammadan ko`ra ko`proq o`rganilgan. 
Qo`zgatuvchi makroorganizmga o`tganida infeksion jarayon boshlanadi, uning vujudga 
kelishida makroorganizmning axvoli va birinchi galda uning kasallikka beriluvchanligi 
(moyilligi) axamiyatga egadir.