Toshkent farmatsevtika instituti tibbiy va biologik fanlar kafedrasi mikrobiologiya, virusologiya va

4.O’quv jarayonini amalga oshirish texnologiyasi 
a) darsning turi – suhbat 
b) metod – klaster, aqliy xujum 
v) forma(shakl) – guruh, induvidual 
g) vosita – doska, tarqatma material, jadval, spirtovka, filtrlar, gaz gorelkasi 
d) usul – nutqli 
e) nazorat – kuzatish(ko’rish) 
j) baxolash – o’z-o’zini va umumiy baholash 
5. Yangi pedogogik texnologiya. 
1. “Klaster” usulida mavzuni yoritib berish 
2. Talabalarga “aqliy xujum” tariqasida savollar berish. 

---

151 
6. O'quv jarayonida talabalar bajaradigan mustaqil ishi. 
1. Avtoklavni ishlash prinsipi bilan. 
2. Aseptika va antiseptika tushunchalariga rioya qilishni o’rganish.
IRSIYAT HAQIDA TUShUNChA. 
Oxirgi bir necha o`n yilliklar ichida mikroorganizmlar genetikasini o`rganishda nihoyatda 
ko`p va buyuk yangiliklar kashf qilindi. Mikroorganizmlar genetikasi ustida olib borilgan ishlar 
shuni ko`rsatdiki, mikroblarni hamma xossalarini ham o`zgartirish mumkin ekan, ya'ni 
morfologiyasi, antigen xususiyati, bioximik, virulentlik xossalari va hokazo. Bu o`zgarishni turli 
xil faktorlar ta'sirida chaqirish mumkin. 
MIKROORGANIZMLAR GENOTIPI VA FENOTIPI. 
Irsiy belgilar asosan DNK da joylashgan bo`ladi. Bitta oqsil yoki peptidni hosil bo`lishini 
kuzatib turuvchi DNK molekulasiga GENOM deyiladi. Genda hujayraga tegishli bo`lgan butun 
belgilar (mujassamlashgan) bo`ladi. Mikroorganizmlarda genlarni DNK ning makromolekulasida 
yoki xromosomalarida joylashganligi isbotlangan. Genetik material yana xromasomadan 
tashqaridagi elementlarda – plazmidalarda ham saqlanishi mumkin. Ular protoplazmada 
joylashgan bo`ladi. Mikroblar yoki viruslar hujayrasi genlarning yig`indisi Genotipni tashkil 
qiladi. Gen yoki genotipni kichik xarf Q belgilarini qo`yib belgilaymiz. Yana sezgir bo`lsa S 
sezgir, chidamlilik bo`lsa Ch, masalan, streptomitsinga sezgir bo`lsa kichik xarflar bilan Str s. 
chidamli bo`lsa Str. Bakteriyalar fenotipini ham xuddi shu tarzda, faqat katta xarflar bilan 
belgilaymiz. Mikroorganizmlardagi avlodga fenotipik tarzda o`tmaydigan bir yoki bir necha 
belgilariga MODIFIKATASIYA deymiz. Bu holda mikrobni shakli, hajmi, bioximik xususiyati, 
patogenlik, antigenlik belgilari o`zgarishi mumkin. Lekin bular FENOTIPIK xarakterga ega 
bo`lib, genlar ta'sirida bo`lsa ham ularni o`zgartirmaydilar, ya'ni genotipga ta'sir qilmaydi va bu 
o`zgarish belgilari kelgusi avlodga o`tmasdan yo`qolib ketadi. 
MODIFIKATSIYA. 
Modifikatsiya mikroorganizmlarni, o`zgaruvchan bo`lgan tashqi muhit sharoitiga moslanish 
reaktsiyasidir. Bu reaktsiyalar mikroblar hayotini saqlanishiga yordam beradi va ta'sir qilib 
turuvchi faktorlarning yo`qolishi bilan birgalikda yo`qolib ketadi, ya'ni kelgusi avlodga o`tmaydi. 
Masalan, nestabil formaning xossalari ham yaxshi sharoitga tushganida yo`qolib ketadi. Demak, 
modifikatsiya qisqa yoki uzoq muddatli bo`ladi. Lekin bir necha avloddan keyin u xossalari 
baribir yo`qoladi. Lekin ayrim hollarda stabil formalar genotip o`zgarish natijasida ham hosil 
bo`lgan bo`lishi mumkin, bu holda u avlodga doimiy o`tgan bo`ladi.
MUTATSIYA. 
Mutatsiya (o`zgarish) ikki xil bo`ladi: to`satdan (spontan) hosil bo`ladigan, bunda DNK 
polimerazaning, DNK replikatsiyasi vaqtida xatoga yo`l qo`yganligi natijasida to`satdan vujudga 
keladi, ya'ni ta'sir qiluvchi kodrovanno`y determinant bo`lmaydi, o`z-o`zidan vujudga keldi. 
INDUTSIRLAShGAN mutatsiyalarda, eksperiment sharoitda ma'lum bir fizik yoki 
ximiyaviy ta'sir natijasida o`zgargan gammalar olinadi. Genotipik yoki xromosomalik mutatsiyalar 
farqlanadi. Induktiv mutatsiyani chaqiruvchi ximiyaviy birikmalar yoki fizikaviy faktorlarga 
MUTOGENLAR deyiladi. Ular DNK ga har xil ta'sir qilishi mumkin, ya'ni mexanizmi har xil 
bo`ladi. 
GENETIK REKOMBINATSIYALAR. 
Yuqori turuvchi organizmlar singari, mikroorganizmlar uchun ham genetik rekombinatsiya 
xosdir. Ma'lumki eukariotlar uchun jinsiy ko`payish xosdir. Prokariotlarda bu xol kuzatilmaydi. 

---

152 
Mikroblarda rekombinatsiya retsepient kletkaga, donor kletka xromasomasining bir qismini kirishi 
natijasida to`liq bo`lmagan ZIGOTA-MEROZIGOTA hosil bo`ladi. Bu rekombinat genotipi, 
o`ziga donor xromasomalarning (DNK) bir qisminigina olgan retsepient genotipidir. Shuning 
uchun ham bu protsessni aniqlash bir muncha qiyindir. Genetik materialni bir mikrob hujayrasidan 
ikkinchisiga o`tishi TRANSFORMATSIYA, TRANSDUKTSIYA va KONYUGATSIYA yo`li 
bilan o`tishi mumkin. 
TRANSFORMATSIYA. 
Bu – genetik materialni (DNK) donordan retsepientga to`g`ridan-to`g`ri uzatilishidir. 
Transformatsiya xodisasi 2 ta bakteriya qatnashadi, birinchisida DNK donor, ikkinchisida DNK 
retsepient bo`ladi. Lekin hamma hujayralar ham DNK ni qabul qilavermaydi. DNK qabul qilish 
xususiyatiga ega bo`lgan hujayrani kompetnent hujayralar deyiladi. Ulardagi kompetnentlik holati 
qisqa muddatli bo`lib, hujayraning o`sish davridagi (ko`payish) ma'lum bir vaqtda bo`ladi, 
ko`pincha u bakteriya ko`payishining – fazasida bo`ladi. Ya'ni bu vaqtda hujayra devorining 
o`tkazuvchanligi yuqori bo`lib DNK molekulasini kirishiga qulay sharoit bo`ladi. Hamma 
bakteriyalar ham kompetentlik xususiyatiga ega bo`lavermaydi. Transformatsiya holatini 
chaqirish uchun ba'zan bakteriya hujayralari ayrim moddalar ta'sirida ishlanib, hujayra devorini 
o`tkazuvchanligi oshiriladi. Transformatsiya protsessi bir necha fazada o`tadi. 
DNK donorni retsepietga adsorbtsiyasi. 
Donor DNK sini retsepientga hujayrasi ichiga kirishi. 
Donor DNK sini retsepient xromasomasining o`ziga o`xshash qismi bilan birlashib 
rekombinatsiya hosil qilishi. DNK lar qanchalik ko`p o`xshash bo`lsa, rekombinatsiya shunchalik 
tez va yaxshi bo`ladi. 
TRANSDUKTSIYA. 
Genetik materialni bir akteriyadan ikkinchisiga fag orqali o`tilishi TRANSDUKTSIYA 
deyiladi. Uch xil transduktsiya bo`ladi: nespetsefik, spetsefik va abort formasi.
NESPETSEFIK TRASNDUKTSIYA. Bu holda fag vibrionlari hosil bo`lish jarayonida bakteriya 
donor DNK sining qandaydir bir qismihosil bo`layotgan fag DNK siga kirib qoladi va qisman 
informatsiyani o`tkazadi, ya'ni transduktsiya qiluvchi fag bir bakteriyadan ikkinchisiga faqat 
genetik materialni o`tkazuvchi bo`libgina qoladi va kulturani lizis qilaolmaydi, ya'ni donor DNK 
si bakteriya xromasomasiga joylashadi. 
SPETSIFIK TRANSDUKTSIYA. Avvalgisidan farqli o`laroq bu holda donor DNK si 
retsipientga ma'lum bir genni to`liq o`tkazadi va DNK retsipient xromasomasi bilan mustahkam 
bog`lanadi. 
ABORTIK TRANSDUKTSIYAsi bilan bog`lanmasdan erkin holda turaveradi. Hujayra bo`linishi 
vaqtida bu DNK faqat bitta yangi qiz hujayraga berilishi mumkin, natijada kelgusi avlodda yo`q
bo`lib ketadi. 
KONYUGATSIYA. 
Genetik materialni donor hujayrasidan retsipient hujayrasiga birikishi chatishish yo`li bilan 
o`tishidir. Bu holda bakteriyalar birga o`stiriladi. Donordagi genetik material F faktorga ega 
bo`ladi, (fertihy - pushtililik) buni GQ hujayrasi F faktorga ega bo`lmagan bakteriyalar hujayrasi 
genotipi donor bo`laolmaydi, ularning G-hujayra deb belgilaymiz. Jinsiy faktor konyugatsiya 
xususiyatiga ega bo`lgan PLAZMIDALAR guruhiga kiradi va ma'lum massaga ega bo`lgan (64. 
106) DNK xalqasidan tashkil topgan bo`ladi. F – plazmida jinsiy kiprikchalar (F) ni sintezini 
nazorat qiladi, bu kirpikchalar donor va retsipient hujayrasini birlashishida, shu bilan birga DNK 
dan tashqarida bo`lgan genetik materialni o`tkazishda qatnashadi. 

---

153 
PLAZMIDALAR. 
Demak, plazmidlar xromasomadan tashqaridagi genetik (irsiy) elementlardir: ya'ni DNK 
molekulasidagi xromasomaga bog`liq emas: replikatsiya xususiyatiga ega replikatsiyada 
qatnashadi. Plazmidalar bakteriya hujayrasi tarkibidagi doimiy elementlar tarkibiga kirmaydi. 
Amma ular muhim protsesslarda qatnashishi mumkin – genetik ma'lumotlarni konyugatsiya 
orqali o`tishida antibiotiklarga sezgirligi va hokazo. Plazmidalar konyugatsiyalanuvchi va 
konyugtsiya bo`lmaydigan guruhga bo`linadi. konyugativ plazmidalarga DNKni donordan 
retsipientga konyugatsiya orqali o`tkazuvchi F SO-plazmidalar kiradi. Ikkinchi hujayradan 
hujayraga konyugatsiya usuli bilan gen belgini o`tkazish xususiyatiga ega emas. Ona hujayraning 
bo`linishida yangi qiz hujayralarda bir tekisda taqsimlanadi. R-plazmidalar bakteriyadagi 
antibiotiklarga chidamlikni belgilaydi. 
GEN INJENERIYaSI. 
Patogen bakteriya va viruslarni genetikasini o`rganish immunoprofilaktika ishiga katta 
ahamiyatga ega. Ayniqsa gen (irsiy) yoki genlik injeneriya – yangi irsiy elementlar ishlab chiqishi 
bular orqali maxsus ma'lumotni hujayralarga o`tkazish, avlodga berish va h.k. gen injeneriya 
asosida tashkil qilingan yangi genlik strukturasida DNKni yangi rekombinatlari yangi 2 ta
komponent. VEKTOR (tashuvchi) replikatsiyadagi hamma xususiyatlarni yangi rekombinat 
molekulasiga o`tkazadi. Vektor sifatida plazmidalar, faglar, hayvonlar viruslari, xullas DNKning 
berk xalqasiga ega bo`lgan elementlar kiradi. Ikkinchi begona DNKni hosil qiluvchi DNKni 
klonlashtiruvchi – bu DNK-fermenti bo`lib, kerakli genlarni tashiydi, kerak moddalarni 
sintezlaydi va nazorat qiladi. 
Gen injeneriya usuli bilan hozirgi vaqtda rekombinat molekalalar olingan bo`lib, bular 
kerakli moddalarni, sintez qiluvchi genlarni tashiydi. 
Mikroorganizmlar hayoti uni o'rab turgan va ularga ta'sir ko'rsatuvchi tashqi muhit bilan 
chambarchas bog'liq. Mikroorganizmlarga ta'sir ko'rsatuvchi barcha omillarni uch guruhga: