Toshkent farmatsevtika instituti farmakologiya va klinik farmatsiya

Zilzila kuchinn aniqlash shkalasi (ballarda). 
I. Sezilmaydigan zilzilalar. Er tebranishining kuchi insonlar sezadigan darajaga etmaydi. Uni 
faqat tebranishni qayd qiluvchi maxsus asboblar - seysmograflar yordamida qayd qilish mumkin. 
P.  Zo„rg„a  seziluvchi  zilzilalar.  Zilzila  kuchini  binoning  ichida  harakatsiz  holatda  bo„lgan, 
ayniqsa yuqori qavatlarda bo„lgan ayrim insonlar sezishi mumkin. 
III.    Erning  kuchsiz  tebranishi.  Zilzilani  bino  ichida  bo„lgan  insonlarning  ayrimlari,  ochiq 
joyda bo„lganlardan faqat tinch holatda turganlari sezadi. Tebranish go„yo ma‟lum masofadan yuk 
mashinasi o„tgandek  tuyuladi.   Sinchkov   kuzatuvchi  osma holatda  bo„lgan  buyumlarning  engil 
tebranishini ilg„ab oladi, binolarning yuqori qavatlarida tebranish nisbatai kuchliroq bo„ladi. 
IV.  Sezilarli  tebranish.  Bino  ichida  bo„lgan  insonlarning  aksariyat  qismi,  ochiq 
joydagilarning  ozchiligi  sezadi.  Ba‟zan  uyqudagilar  ham  uyg„onadi.  Uy  derazalari,  eshiklar, 
idishlar  engil  zirillaydi.  Osma  holatda  bo„lgan  anjomlar  tebranadi.  Idishlardagi  suyuqliklarda 
chayqalish paydo bo„ladi. To„xtab turgan avtotransportdagilar ham zilzilani sezishi mumkin. 
V.  Uyg„onib  ketish.  Zilzilani  bino  ichidagi  insonlarning  hammasi  sezadi.  Uyqudagilarning 
aksariyat  qismi  ko„rquv  aralash  uyg„onadi.  Ayrimlar  zudlik  bilan  ko„chaga  otiladi.  Hayvonlar 
bezovta bo„ladi. Osma soatlar to„xtab koladi. Mustahkam asosga ega bo„lmagan ayrim buyumlar 
yiqiladi yoki suriladi. YAxshi mahkamlanmagan eshik va derazalar ochilib-yopiladi. Idishlardagi 
suyuqliklar kuchli chayqaladi, qisman to„kiladi. 
VI.    Qurquv  bosish.  Zilzilani  bino  ichidagi  va  ochik  joydagi  insonlarning  hammasi  sezadi. 
Ko„pchilikni qo„rquv bosadi va uydan tashqariga qochib chiqishadi. Harakatdagilar muvozanatini 
yo„qotadi. Hayvonlarda bezovtalik kuchayadi. Ba‟zan shisha buyumlar sinishi mumkin, javondagi 
kitoblar tushib ketadi. Og„ir mebellar suriladi. 
VII.  Binolar  shikastlanadi.  Ko„pchilik  insonlarda  qattiq  qo„rquv  paydo  bo„ladi.  Avtomobil 
boshqarayotganlar  ham  sezadi.  Tepalik  va  tog„  oldi  zonalarida  ko„chki,  o„pirilish  bo„ladi.  Suv 
yuzida to„lqinlar paydo bo„lib loyqalanadi. Quduq suvlari sathi, mikdori o„zgarishi kuzatiladi. Er 
osti suvlari sizib chiqish hollari bo„ladi. 
VIII.    Binolarning  kuchli  shikastlanishi.  Insonlarni  qo„rquv  va  sarosima  bosadi.  Daraxt 
shoxlari  sinadi,  tuprokda  bir  necha  santimetrli  darzliklar  paydo  bo„ladi.  YAngi  suv  havzalari 
paydo  bo„ladi.  Quvurlar  payvandlangan  joylaridan  uzilib  ketadi.  Haykallar  va  yodgorliklar 
joyidan siljiydi. Er osti suvi harakati keskin o„zgaradi. YAngi buloqlar paydo bo„ladi. 
IX.Binolarning  batamoi  shikastlanishi.  Aholining  hammasini  vahima  bosadi.  Hayvonlar 
kuchli  ovoz  chiqarib,  betartib  harakat  kiladi.  Er  osti  quvurlari  uziladi,  temir  yo„llar  qiyshayadi, 
suv  inshootlari  shikastlanadi.  Tuproqda  10  sm.  gacha  darzliklar  paydo  bo„ladi.  Qoyalar  qulaydi, 
ko„chkilar yuzaga keladi. Haykallar, ustunlar yiqiladi. 
X.  Inshootlarning  batamom  buzilishi.  Suv  omborlari,  to„g„onlar,  ko„priklarda  buzilish 
bo„ladi.  Er  yuzasi  yoriladi,  to„lqinsimon  past-balandliklar  paydo  bo„ladi.  Er  osti  inshootlari 
buziladi.  Qoyalarda  tosh  ko„chishi  yuzaga  keladi.  Kanal,  ko„l  va  daryolarda  suvlar  kuchli 
chayqaladi, yangi suv havzalari paydo bo„ladi. 
XI.  Talafot.  Puxta  qurilgan  inshootlar:  ko„priklar,  uylar,  to„g„onlar,  temir  yo„llar  jiddiy 
shikastlanadi. Er  yuzasida keng yoriqlar, uzilish,  siljish kabi  deformatsiyalanish kuzatiladi. Tog„ 
oldi zonalarida kuchli ko„chkilar yuzaga keladi. 
XP. Er relefinnng o„zgarishi. Barcha er usti va osti inshootlari to„liq shikastlanadi. YOriqlar 
paydo  bo„lib,  relef  butkul  o„zgaradi.  Daryo  o„zanlari  o„zgaradi.  Yirik  tog„  ko„chkilari  bo„ladi. 
YAngi ko„llar paydo bo„ladi. 

---

33 
 
Qayd  qilingan  12  balli  shkala  mutloq  shkala  bo„lmasdan  keyingi  izlanishlar  davomida 
takomillashtirilib  borilmoqda.  Har  bir  tebranishda  turmush  sharoitida  kuzatish  mumkin  bo„lgan 
ayrim xususiyatlargagina to„xtalib o„tdik. 
SHu  o„rinda  kitobxonlarda  shubha  tug„dirmaslik  uchun  yana  bitta  shkala  to„g„risida 
ma‟lumot berishni maqsadga muvofiq deb hisoblaymiz. Odatda 5 yoki 6 magntudali kuchlanishda 
bo„ldi, degan ma‟lumotni eshitib kolamiz. 
Xo„sh, Rixter shkalasi nima? 
Bu  seysmik  energiyaning  o„lchov  birligiga  asoslangan  shkala  bo„lib,  zilzila  gipotsentrida 
seysmik  to„lqin  sifatida  nurlangan  energiyani  o„lchaydi.  O„lchov  birligi  qilib  magnituda  qabul 
qilingan.  Zilzila:  kuchlanishi  esa  12  balli  bo„lib,  shu  energiya  tufayli  hosil  bo„ladi  va  er  yuzasi 
bo„yicha har xil kuchlanishda (ballda) tarqaladi. Har ikkala shkalani o„zaro solishtirib ko„radigan 
bo„lsak, quyidagi munosabat ko„rinishidagi jadvalga ega bo„lamiz: 
Rixter jadvali  bo„yicha er qimirlashning qisqacha xarakteristikasi.