Toshkent farmatsevtika instituti farmakologiya va klinik farmatsiya

 
 
REJA: 
1.  Fuqaro muhofazasi va FVDT tuzilamalari  
2.  Ob‟ekt tuzilmasi kamandasining qutqarish va kechiktirib bo„lmaydigan ishlarni o„tkazish 
3.  Aholini  favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilish 
4.  Iqtisodiyot ob‟ektlarini joylashtirishdagi talablar 
5.  Fuqaro muhofazasida ishlatiladigan muhofaza inshootlari 
 
Tayanch iboralar: zilzila oqibatlarini bartaraf etish, fuqarolarning xavfsizligini ta‟minlash, 
favqulodda vaziyatlar, ommaviy tadbirlarni o„tkazish qoidalari, vayrona uyumlarini ochish. 
 
 
Fuqaro  muhofazasi  va  FVDT  tuzilamalari  tabiiy  xususityali  favqulodda  vaziyatlar  sodir 
bo„lgan  vaqtda  kuch  va  vositalari  favqulodda  vaziyatlarni  bartaraf  etish  va  jabrlanganlarni 
qutqarish uchu sodir bo„lgan hududlarga darhol etib boardilar. 
Zilzila oqibatlarini bartaraf etish. Zilzila  oqibatlarini bartaraf etish bilan bog„liq bo„lgan 
avariya  qutqaruv  va  boshqa  kechiktirib  bo„lmaydigan  ishlarni  tashkil  etishni  va   ularni 
bajarish  muddatlarini  favqulodda  vaziyat  sodir  bo„lgan  hududda  joylashgan  shahar 
(ob‟ekt) muhofazasi boshlig„i aniqlaydi. 
Zilzila  keltirgan  zararni  aniqlash,  jabrlanganlarni  qutqarish  va  boshqa  kechiktirib 
bo„lmaydigan 
ishlar  hajmini  aniqlash  uchun  maxsus  razvedka  (axborot 
yig„ish)guruhlari tashkil etiladi. 
Razvedkachilar quyidagilarni aniqlashlari shart: 
-bino,  inshoot,  kommunal  –  energetika  tizimlaridagi  falokatlarning  xususiyatlari  va 
darajasini; 
-vayronalar ostidagi odamlar qolgan joylarini topish, ularga  zarari  tegishi  mumkin  bo„lgan 
xavfni bartaraf etish; 
-vayrona  uyumlari  tagida  qolgan  odamlarni  chiqarib  olishning    eng  qulay  joylarini 
topish; 
-shikastlangan evakuatsiya qilish uchun yo„l ochish tartiblarini o„tkazish; 
-suv  manbalarining  holatini,  ularni  xo„jalik  ishlarida  ishlatish  va  ichish  uchun  yaroqliligini 
tekshirish; 
-sharoitni va sharoitga ko„ra bajariladigan ishlar  ketma-ketligini aniqlash; 
-mexanik vositalarni qo„llash imkoniyatlarini aniqlash; 
-zarur deb topilganda portlatish ishlarini qo„llash imkoniyatini aniqlash. 
Zilzila  natijasida  vayrona  uyumlari  ostida  qolgan,  qulab  tushishi  ehtimoli  mavjud  bo„lgan 
hamda  yonayotgan  binolar  va  inshootlarda  odamlarni  qutqarish  ishlari  tezkorlik  bilan  amalga 
oshiriladi. Buning uchun ob‟ektga FVDT tuzilmalari olib kelinadi. 
 Vayrona  uyumlar  tagida  qolganlarni  qidirib  topish  uchun  qidiruv  guruhlarini  yuboradilar. 
Ular  vayrona  uyumlarining  hududini,  buzilgan  binolar  va  inshootlarni  sinchiklab  o„rganib 
chiqadilar.  Vayrona  uyumlari  tagida  odam  borligi  aniqlanganda,  tezda  vayrona  uyumi  ostida 
qolgan odam bilan suhbat yoki taqqillatish orqali aloqa o„rnatiladi. 
Vayrona  uyumlarini  ochish  uchun  zvenolar  tashkil  etiladi.  Zvenolar  tarkibidagi 
qutqaruvchilar  soni  5  kishidan  kam  bo„lmasligi  kerak.  Zveno  a‟zolarining  hammasi  yoppasiga 
yoki  birvarakayiga  ishlashadi.  Ikki  kishi  vayrona  uyumi  tepasida,  ikki  kishi  uyum  bo„laklarini 

---

113 
 
boshqa erga tashlaydi. Zveno a‟zolaridan bittasi kerak bo„lgan holatlarda metall konstruksiyalarni 
maxsus asbob yordamida kesadi. 
Vayrona  uyumlari  og„ir  yoki  katta  bo„laklardan  tashkil  topgan  hududlarni  ochish 
maqsadida  mexanizatsiyadan  foydalaniladi.  Ko„p  qavatli  binolarning  yuqorisida  yoki 
buzilgan bino yoki inshootlardan odamlarni qutqarish, ularni vaqtinchalik evakuatsiya qilish uchun 
yo„llarga  yog„ochdan  ishlangan  trapp  yoki  vaqtinchalik  zinapoyalar  o„rnatiladi.  Harakat 
xavfsizligi  taminlash  uchun  yo„lchaning    bir  tomondan  arqon  tortib  qo„yiladi.  Qorong„i  vaqtda 
ishlaganda  esa  vaqtinchalik  elektr  yoritgich  “lampalar”  o„rnatiladi.  YUqori  qavatlardan 
odamlarni  deraza  orqali  evakuatsiya  qilish  mumkin.  Odamlarni  qutqarishda  eng  qulay  yo„l  o„t 
o„chirish avtotransportidan foydalanishdir. 
Suv toshqini, sel va er ko„chkisi oqibatlarini bartaraf etish.      
Suv toshqini (suv ostida qolish) xavfi paydo bo„lganda,  favqulodda vaziyatlarda   fuqaro 
muhofazasi qarori bilan boshqaruv punktlari tayyorgarlik holatiga  keltirib qo„yiladi. U erda 
mutasaddi  rahbar  xodimlarning  kechayu-kunduz  navbatchiligi  tashkil  etiladi,  FVDT 
tizimlarining vazifalari aniqlanadi. 
Suv toshqini xavfi paydo bo„lganda: 
-boshqa yoqqa o„tkazib yuboradigan surma to„siqlarni  o„rnatish; 
-ishlab  chiqarish  ta‟minoti  tadbirlarini  keng  qo„lash  kompleksini  o„tkazish  (o„t 
o„chirish  zamonaviy  vositalari,  o„t  o„chirish  avtomat  yo„llari,  hisoblangan  suv  debiti,  maxsus 
tayyorgarlik ko„rgan tuzilmalar va h.k. mavjudligi). 
Ishlab chiqarish va xo„jalik aloqalari ishonchliligini oshirish: 
-favqulodda  vaziyatda  mol  etkazib  beruvchilar  bilan  ishlab  chiqarish  aloqalarini  maksimal 
darajada kamaytirish; 
-favqulodda rejimda rezervda barqaror mol etkazib beruvchilar bo„lishiga erishish;  
-ob‟ekt  ta‟minotini  rezervdagi  avtonom  manbalarga  o„tkazish  imkoniyati  bor  tizimini 
ishlab chiqish; 
-avariyada ta‟minlash ko„chma vositalarini ko„paytirish; 
-bitta  sanoat  zona sidagi  boshqa  ob‟ ektlar  bilan  kooperativ  ta‟minlanishni  (elektr 
energiyasi, suv, gaz, par va h.k. narsalar ta‟minotini) tashkil etish;  
-rezervning avariya zahirasini yaratish;  
-xom  ashyo,  materiallar  muhofazada  va  bo„lib -bo„lib  tarqatilib  saqlanishini  tashkil 
etish; 
-kommunikatsiyalarni o„rnini bosadigan qilish va halqa tarzida birlashtirish; 
-toshqini  xavfi  bor  hududlarda  FVDT  kuch  va  vositalarning  holatini  aniqlash,  avariya -
qutqaruv va  kechiktirib bo„lmaydigan ishlarni o„tkazish;  
-xavfli  hududlardan  aholini  evakuatsiya  qilishga  ayyorgarlik  ko„rish  va  kerak  deb 
topilganda aholini va moddiy boyliklarni xavfsiz joyga ko„chish; 
-suv  toshqini  xavfi  bor  hududlardagi  korxona  va  tashkilotlarning  ishlab  chiqarish 
jarayonini qisman yoki butunlay to„xtatish; 
-o„zaro  hamkorlik  rejasiga  binoan  yordam  berishga  ajratilgan  Qurolli  Kuchlar 
bo„linmalari bilan aloqa o„rnatish va doimiy aloqada bo„lish; 
Qutqaruv ishlarini olib borishga rahbariyat tomonidan ajratilgan kuch va vositalar hamda 
tashkilotlarning suzuvchi vositalari jalb etiladi. 
Suv  bosgan  hududlarda  qutqaruv  otryadlari,  komanda  hamda  guruhlar  katerlar,  motorli 
qayiqlar  va  boshqa  suzuvchi  vositalar  yordamida  odamlarni  qutqarish  va  evakuatsiya  qilish 
ishlariga  jalb  etiladi.  Qutqaruv  ishlariga  jalb  etilgan  tuzilmalar  tarkibi  odamlarni  qutqarish 
borasidagi  hatti-harakat  qoidalarini  va  qutqarilganlarga  birinchi  tibbiy  yordam  ko„rsatishni 
bilishlari kerak. 
Suvda  suzish  vositalarida  qutqaruv  ishlariga  jalb  etilgan  tuzilmalar  qutqaruv  vositalari 
bilan, shaxsiy tarkib esa qutqaruv nimchalari bilan ta‟minlanadilar. 

---

114 
 
Suv  bosgan  hududlarda  qutqaruv  ishlarini  olib  borishda asosiy  e‟tibor  suv  ostida  qolgan 
hududlardagi odamlarni qidirib topishga, ularni suvda suzish vositalariga yoki vertolyotga olish 
va xavfsiz joylarga olib chiqishga qaratiladi. 
1998  yil  yozida  SHoximardonda  bo„lib  o„tgan  halokat  to„g„risida  to„xtalib  o„tamiz.
 
Havo 
haroratining  birdaniga  ko„tarilib  ketishi  natijasida  Qirg„iziston  Respublikasining  O„sh  viloyati 
tog„laridagi  qorlarning erishi tezlashib ketdi. Buning  oqibatida  yilning 7  iyulidan 8 iyuliga  o„tar 
kechasi  katga  suv  paydo  bo„ldi.  Bu  oqim  SHoximardonsoyga  qo„shilib  sig„imini  200  m
3
/s  ga 
ko„paytirib  yubordi  va  kuchli  suv  bosishi  natijasida  52  xo„jalik,  36  dam  olish  maskanlari,  shu 
jumladan  4  bolalarni  sog„lomlashtirish  maskanlari  jiddiy  zarar  ko„rdi.  8-9  iyul  kunlari  odamlarni 
SHohimardon  qishlog„idan  ko„chirish  ishlari  olib  borildi.  Bu  muddat  davomida  14200  kishi,  shu 
jumladan 3150 nafar yosh bolalar xavfsiz joyga ko„chirilgan. Ushbu ishlarni bajarish uchun 250 dan 
ortiq avtomobil texnikalari jalb qilindi. 1998 yilning 18 iyuligacha 104 nafar odamning jasadlari 
topildi, 68 ta har xil hayvonlarning tanalari topilib, ular belgilangan tartibda ko„mib tashlangan. 
Kuchli  sel  oqimi  natijasida  15  km  gaz  o„tgazgich  quvirlari,  14  km.  avtoyo„l,  4  ta  yirik 
avtomobil  ko„prigi,  3  km  suv  o„tkazish  tizimlari,  3  km  elektr  uzatish  tarmoqlari  yaroqsiz  holatga 
kelgan, 200 dan ziyod mayda savdo nuqtalari butunlay vayron bo„lgan. 
Tabiiy  ofat  oqibatlarini  bartaraf  etish  bo„yicha  SHohimardon  va  Vodil  qishlokdarida 
favqulodda vaziyatlar shtabi tashkil qilingan. 
Avariya-qutqaruv  ishlariga  1908  kishi  va  438  dona  texnika,  shu  jumladan  156  dona 
muhandislik texnikalari jalb qilingan. Ishni tashkil qilish uchun 320 tonna benzin, 513 tonna dizel 
yoqilg„isi sarf qilingan. 
Bunday  halokat  yuz  berganda  eng  birinchi  navbatda  muhandislik  texnikalari  ishga 
solinishi  kerak.  CHunki  birinchi  vazifa  odamlarni  xavfsiz  joylarga  zudlik  bilan  ko„chirish, 
jabrlanganlarga  moddiy  va  tibbiy  yordam  ko„rsatib,  oziq-ovqat,  kiyim-kechak  bilan  ta‟minlash 
ishlarini olib borshidan iborat. 
Razvedka  ishlarining  samarali  olib  borilishi,  fuqaro  muhofazasi  organlari  xodimlari 
favqulodda  vaziyatlar  sodir  bo„ishi  mumkin  bo„lgan  hududlarni  tezlik  bilan  aniqlash, 
bashoratlari va oqibatlarni oldini olishlari  zarur. 
Suv bosgan hududga etib kelgan FVDT tuzilmalari shu  zahotiyoq o„z vazifalarini bajarishga 
kirishadilar. Vaziyat haqidagi muhim ahamiyatga ega bo„lmagan ma‟lumotlarning mavjudmasligi 
yoki  ba‟zi  bir  ikkinchi  darajali  masalalarning  hal  qilinmaganligi  avariya-qutqaruv  va  boshqa 
kechiktirib bo„lmaydigan ishlarni boshlamaslikka sabab bo„la olmaydi. 
Sel oqimi bilan asosan oldindan olib borilgan kompleks tashkiliy-xo„jalik, agrotexnik, meliorativ 
va gidrotexnik tadbirlarni amalga oshirish yordamida kurashish ko„proq  samara beradi. Sel kelishi 
xavfi  bor  hududlarda  yashovchi  aholi  erlardan  foydalanshda,  o„rmon  daraxtlarini  kesishda,  uy 
hayvonlarini boqishda mutasaddi tashkilotlarning tavsiyalariga rioya qilishlari zarurdir. 
Sel  kelishi  va  er  ko„chkisi  xavfi  sodir  bo„lganda,  aholi  xavfli  hududlardan  xavfsiz  joyga 
evakuatsiya  qilinadi.  Aholi  bilan  birgalikda  moddiy  boyliklar  ham  olib  chiqiladi,  qishloq 
xo„jalik mollari esa xavfsiz joyga ko„chiriladi. 
  YOng„in.  
  YOng„in, bu-kuchli issiqlik  natijasida  moddiy va  madaniy  boyliklarni bir necha  daqiqada 
yo„q qiluvchi, atrof-muhitni izdan chiqaruvchi favqulodda vaziyatdir.  
  YOng„in uch omil  havo harorati (issiqlik), yonuvchi modda (jism)  va uchqun-alanganing 
bir paytning o„zida yuz berishi oqibatida paydo bo„ladi. Mutaxassislarning fikricha, tabiiy holatda 
ya‟ni chaqmoq, vulqon otilishi, sekin oksidlanish kabi yuz bergan yong„inlar e‟tiborga olinmagan 
taqdirda boshqa chiqqan yong„inlarning asl sabablari quyidagi nisbatni tashkil etar ekan: