Toshkent farmatsevtika instituti farmakognoziya kafedrasi

FLORANING SISTEMATIK VA EKOLOGIK TARKIBI 
 
A.L.Taxtadjyana (1966) sistemasi bo‗yicha O‗zbekiston o‗simliklar qoplamasi 138 
yoki 145 oila turlarini tashkil etadi. Xammasi bo‗lib 1028 turkum, 4230 tur, ulardan 79 
oilalardan  492  tasi  madaniylashtirilgan  yoki  ko‗paytiriladigan  o‗simliklar  xisoblanadi. 
SHulardan 26 tasiga faqat madaniylashtirilgan yoki ko‗paytiriladigan turlari kiradi. 138 
oilasidan  qolganlari:  98  tasi  bir  xil  turkumga  kiradigan  20  ta  oila  va  22  ta  mono  tip 
turlari kiradi. 
Yirik  oilalar  1  –  jadvalda  turlarning  kamayib  borishi  bilan  joylashtirilgan.  1  – 
o‗rinda  -  Asteraceae  (Compositae),  2  –  o‗rinda  Fabaceae  (Leguminosae),  3-  o‗rinda 
Roaseae (Gramineae) 
Bizning  florada  endem  foizi  juda  past  –  390  tur  yoki  9,2%,  O‗rta  Osiyo  florasida 
esa endemlar 3336 tur yoki 46% ni tashkil etadi.  Bundan ko‗rinib turibdiki, O‗zbekiston 
maydoni  yagona  floristik  xudud  emasligini  tasavvur  etadi.  SHuning  uchun  bu  endem 
ma‘lumotlari  formalniy  xisoblanadi.  Endem  o‗simliklarining  ko‗pchiligini  quyidagi 
oilalar tashki etadi: Asteraceae — 84, Fabaceae — 70, Apiaceae —39, Lamiaceae —35, 
Polygonaceae — 26, Liliaceae — 23, Caryophyllaceae—16,   Poaceae—11.    
Bizning    florada  yovvoyi  xolda  uchraydigan  (begona  o‗t  o‗simliklar  bilan 
xisoblaganda) umumiy turlar soni quyidagini tashkil etadi: 
  
       umumiy soni – 4000 atrofida:  
       cho‗l  (200-350 
m) –
1100; 
       adir (350-1400m) -1330; 
       tog‗ (1400-2600m) -1523; 
       yaylov (2600-4000m) -555.  
  
 Shunday qilib, tog‗da eng ko‗p, yaylovda eng kam tur o‗simliklar uchraydi. 
Saxro  joylarni  qamrab  olgan  tekisliklar,  asosan  daryo  bo‗ylari  va  oazislarda  juda 
ko‗p 1100 tur tarkib topgan. SHuni aytish mumkinki, yuqorida ko‗rsatilgan ma‘lumotga 
asoslanib,  400  turi  suvda  o‗sadigan  o‗simliklarga,  begona  o‗tlarga  xamda  boshqa  nam 
joylardan kirib kelgan turlarga kiradi.  700 turi esa, asosan saxro ga to‗g‗ri keladi. 
Tekis  cho‗l  zonalarda  birinchi  o‗rinda  Chenopodiaceae;  keyin  -  Poaceae 
(Gramineae),  Asteraceae (Compositae) va Polygonaceae oila turlari uchraydi;  
 Adirlarda  birinchi  o‗rinda    Fabaceae  (Leguminosae),  keyin  -  Poaceae,  Apiaceae 
(Umbelliferae) va Lamiaceae oila turlari uchraydi;  
Tog‗larda birinchi o‗rinda Asteraceae,  keyin - Fabaceae, Lamiaceae, Poaceae  oila 
turlari uchraydi;  
I bo‗lim. Yog‗ochlangan o‗simliklar  
1.Tip.  Daraxtlar. 
Doim yashil, bitta poyali daraxtlar;  
O‗rmon-cho‗l yoki mevali daraxtlar; 
Barglar faslga qarab to‗kiladigan bargsiz shoxli daraxtlar; 
Ser suv daraxtlar.  

---

26 
 
 
2.Tip.  Butalar   
Oddiy butalar  
Afil  va shaklini o‗zgartirgan barglilar (reduksiyalangan)  
Seret bargli  va seret poyalilar (sukkulentnolistnыe i sukkulentnosteblevыe) 
 YOtib va chirmashib o‗suvchilar (stelyuщiesya   i   lianovidnыe)  
3.Tip.  Butachalar   
Oddiy butachalar  
Sada butachalar  
Afil va shaklini o‗zgartirgan barglilar (reduksiyalangan)  
Seret bargli  va seret poyalilar (sukkulentnolistnыe i sukkulentnosteblevыe) 
 
II bo‗lim. CHalayog‗ochlangan o‗simliklar  
 
4.Tip.
 YArimbuta va yarimbutachalar  
Oddiy yarimbutachalar  
Seret bargli yarim butachalar (sukkulentnolistnыe kustarnichki 
sklerofilnыe  
Seret  bargli    va  seret  poyalilar  (sukkulentnolistnыe  i  sukkulentnosteblevыe) 
polukustarnichki  s  nadzemnыm  golovchatыm  kaudeksom 
 
III bo‗lim.   Er ustki o‗tli o‗simliklar  
5 tip.   O‗tli yarim polikarplar  
ko‗p boshli o‗q ildizli  
bir boshli o‗q ildizli  
popuk ildizli  
qisqa ildizpoyali  
uzun ildizpoyali  
zich butali  
zich bo‗lmagan butali  
uzun ildizpoyali  
piyozli  
tuganakpiyozli  
 tuganakli  
 tuganaksimon qalinlashgan  
 ildiz otuvchi  
 saprofitli va parazitli  
6 tip. O‗tli monokarplar.  
 ko‗p yillik  
 ikki yillik  
 bir yillik  
 
a) erta gullovchi; 

---

27 
 
b) kech gullovchi;  
v) sersuv etli;  
g) qurg‗oqchilikka chidamli dag‗al;  
d)parazit. 
IV bo‗lim.  Suvli o‗simliklar  
 
Akademik  K.Z.Zakirov  (1978y.)  raxbarligida  o‗zbek  botaniklari  tomonidan  O‗rta 
Osiyo landshafti, shu bilan bir qatorda O‗zbekiston uchun xam yuqori zonalilik bo‗yicha 
o‗simliklarning taqsimlanish prinsipi ishlab chiqilgan, ular  
dengiz  sathidan  balandligiga  qarab  bir  necha  poyaslarga  (pog‗onalarga)  bo‗linadi: 
cho‗l, adir, tog‗, yaylov. 
Qavatlik  –  jamoadagi  turlarning  tuproq  yuzasiga  nisbatan  xar  xil  balandliklarda 
qavatma-qavatliligi va uning qatlamida har xil joylanishi tushuniladi.  
Adir o‗simliklar jamoasida 3 ta qavatlik ajratiladi. Daraxt va butali jamoalarda 3-5 
qavatlik:  I  qavatlik  -  I  darajali  daraxtlar,  II  qavatlik  –  II–III  darajali  daraxtlar,  III 
qavatlik – butalar, IV qavatlik – o‗t va butachalar va V qavatlik – mox va lishayniklar. 
O‗t o‗simliklardan tashkil topgan jamoalarda 2-3 ba‘zan 4 qavatlik ajratiladi.   
Adir mintaqasi O‗zbekiston  tog‗larining pastki qismini ishg‗ol etgan tabiiy-tarixiy 
zonadir.  U  dengiz  sathidan  500  (700)  m,  ba‘zi  joylarda  hatto  900-1200  (1600)m  gacha 
bo‗lgan  balandliklarni  o‗z  ichiga  oladi.  Adirning  qurg‗oqchil  tepaliklarida  boshoqli 
o‗simliklar  xukmronlik  qiladi,  ular  yashil  fon  hosil  qiladi,  pastki  joylarda  esa 
dukkakdoshlar  va  yasnotkadoshlarning  vakillari  uchraydi.  Natijada  rang-barang 
ko‗rinish  paydo  bo‗ladi.  Ba‘zi  joylarda  kampirchopondoshlar  va  astradoshlar 
oilalarining  vakillaridan  iborat  bo‗lgan  kulrang  oqish  fondagi  manzaralar  ko‗rinadi. 
SHunday  qilib,  adir  mintaqasida  bir  necha  turdagi  o‗simliklar  jamoasini  kuzatish 
mumkin.  
Adir  jamoasining  1  qavatini  baland  bo‗yli  boshoqlilar  tashkil  etadi.  2  –  qavatda 
xam boshoqlilar, dukkakdoshlar va xar xil o‗tlar ishtirok etadi. 3- qavatda moxlar va ular 
bilan birga past bo‗yli yovvoyi bedalar qatnashadi.