|
4. “Elak” usuli.
Ushbu usulda ma‘lum bir joy yoki tumandagi barcha o‗sayotgan
o‗simliklarni biologik faol moddalarini fitokimyoviy tahlil qilish. Bunda tahlil
qilinayotgan o‗simliklar orasidan (tahlil elagidan o‗tkazilganda), alkaloidlar, yurak
glikozidlari, saponinlar, efir moylari, kumarinlar, flavonoidlar, antraglikozidlar va
boshqalar saqlovchi o‗simliklar topilishi mumkin. Bir vaqtlari ―Elak‖ usuli dorivor
o‗simliklarni izlab topishda mashhur bo‗lib, uni amalga oshirish uchun ko‗plab
ekspeditsiyalar uyushtirilgan edi. Dala sharoitida tahlil qilish uchun soddalshtirilgan
sifat va miqdor tahlillari ishlab chiqilgan edi. ―Elak‖ usuli dorivor o‗simliklarni izlab
topish bosqichlarida ma‘lum ijobiy natijalarni bergan. Ammo bu usul ko‗p mehnat talab
qiladigan, qimmatli, maqsadga erishish ehtimolini tasodiflar hal qiladi.
Hozirgi vaqtda ekspeditsiya maqsadli yo‗nalishda, ma‘lum o‗simlik turlarini
yig‗ish bo‗yicha uyushtirilib, ularni xalq tabobatida ishlatilish to‗g‗risidagi
ma‘lumotlarga tayanib tayyorlanadi.
Ma‘lum tuman va hududlar o‗simliklarini hammasini tarkibida turli biologik faol
moddalar bor-yo‗qligini aniqlash maqsadida kimyoviy tekshirishlar o‗tkazish, bu
tahlillar natijasida ko‗pincha birorta kerakli bo‗lgan biologik faol moddaga boy
21
o‗simliklar aniqlanadi va keyinchalik ulardan shu topilgap biologik faol moddani ajratib
olish hamda uning asosida yangi dorivor preparat yaratish uchun manba sifatida
foydaniladi.
Masalan
: bahorgi adonis-xalq tabobatining qadimgi dorivor vositasi. Uni er ustki
qismi va ildizi xalq orasida XVII-XVIII asrlardan beri ishlatib kelinadi. XVIII asrning
70 yillari oxirida vrach N.A.Bubnov va mashxur klinitsist S.P.Botkin bu o‗simlikni
rasmiy tibbiyotga kiritdilar. Bahorgi adonis dorivor preparatlariga talab katta. Lekin
uning er ustki qismini har yili erta bahorda o‗rib olinishi (yig‗ilishi) hamda adonis yovvoyi
holda o‗sadigan asosiy cho‗l hududlarini o‗zlashtirish natijasida uning tabiiy zahirasi
ancha kamayib ketdi. SHuning uchun botanik qardoshlikdan kelib chiqqan holda adonis
turkumini boshqa yovvoyi holda o‗sadigan turlari - Turkiston adonisi (O‗rta Osiyo va
Qozog‗istonda o‗sadi). Amur adonisi (Uzoq SHarq va Primoreda ko‗p o‗sadigan
joylari bor), Sibir adonisi (Ural, Sibir va Qozog‗istonda o‗sadi) va tilla rang adonis
(faqat Tyan-SHanning yuqori qismida uchraydi) o‗rganildi. O‗tkazilgan tekshirishlar
natijasida Turkiston adonisi tibbiyot amaliyotiga joriy etildi va baxorgi adonis bilan bir
qatorda tibbiyotda ishlatishga ruxsat etildi. Tillarang adonis esa K -strofantin -β
preparatini olish uchun manba sifatida qabul qilindi.
Misol sifatida shu usul bilan izlab topilgan dorivor o‗simliklardan ajratib olingan
biologik faol moddalar asosida yaratilgan quyidagi dorivor preparatlarni keltirish
mumkin:
alkaloidlar asosida yaratilgan preparatlar: glautsin gidroxlorid, sferofizin benzoat,
brevikollin gidroxlorid, sekurenin nitrat, galantamin gidrobromid, likorin gidroxlorid,
sangviritrin, lyutenurin, dezoksipeganin gidroxlorid, allapinin va boshqalar;
qumarinlar asosida yaratilgan preparatlar: beroksan, psoralen, psoberan,
ammifurin, peutsedanin va boshqalar:
saponinlar asosida yaratilgan preparatlar: polisponin, diosponin, saparal,
tribusponin va boshqalar.
- seskviterpenlar asosida yaratilgan preparatlar: tauremizin, tefestrol, panaferol
va boshqalar;
- flavonoidlar asosida yaratilgan preparatlar: buplerin, datiskan, likviritin, flamin,
silibor, silibinin va boshqalar.
Saxro (dasht)da yig‗ilgan dorilarning hammasi bog‗larda terilgan dorilarga
qaraganda kuchliroq va ko‗pincha xajm jihatidan kichikroq bo‗ladi. Tog‗larda terilgan
dorilar esa saxroda terilgan dorilardan ham kuchliroq bo‗ladi. SHamol yuradigan va
balandlik erlardan olingan dorilar boshqa erlardan olinganlaridan kuchliroq bo‗ladi.
Uzish vaqtini to‗g‗ri topib olingan dori shu vaqtni aniqlashda xato qilinganiga qaraganda
kuchliroq bo‗ladi.
Abu Ali ibn Sino, Tib
qonunlari, 1-kitob, 184 b.
22
Do'stlaringiz bilan baham: |
