Toshkent farmasevtika instituti "tasdiqlayman"

Usulni olib borishda foydalaniladigan qurilma tuzilishi. 
YUSSX usulni olib borishda quyidagi rasmda keltirilgan qurilmalardan foydalaniladi. 
 
12-rasm.
  YUqori samarali suyuqlik xromatografining tuzilish chizmasi. 
Apparatni bir meyorda ishlashi uchun erituvchi solinadigan moslama 1000 ml hajmida bo‘lishini 
talab etiladi. Ko‘p holatlarda bu moslama suyuqlik tarkibidagi gazlarni yo‘qotish asboblari bilan uzviy 
bog‘liqlikda ulangan bo‘ladi. 
Suyuqlikni kolonkaga o‘tkazishda  nasosning ahamiyati kattadir. Bunda suyuqlik tezligi 10 ml-
min, hamda 300-400 atm. Bosim oralig‘ida harakatlanadi. Aniqlanuvchi moddani kolonkaga dozator 
orqali eritma holida yuboriladi.  Kolonkalar asosan zanglanmaydigan po‘lat, hamda shisha va titan 
naychalardan tayyorlanadi. SHisha kolonkalardan foydalanishda tashqaridan kuzatishga imkoniyat 
baladi,  lekin ichki bosimni 70 atm. dan yuqoriga ko‘tarish maqsadga muvofiq emas. Kolonkalar 
termostatga joylashtirilgan bo‘lib, asosan ichki diametri 2-4 mm, uzunlgi 10-50 sm ni tashkil etadi. 
Kolonkadan o‘tayotgan suyuq erituvchini harakatini doimiy ravishda detektor orqali tekshirib 
beriladi. 
Detektorlar ikki guruhga: o‘ziga xos guruh moddalarni xususiyatini aniqlashga hamda universal 
xususiyatni namoyon etadigan o‘ziga xos guruh moddalarini aniqlashda fluoressensiyalanish  va 
boshqa elektrokimyoviy usullar yordamida aniqlashga asoslangan. Unga asosan zaharli moddalarning 
kam miqdorini biologik suyuqliklar tarkibidagi  chiqindi moddalarni va qo‘shilmalarni  aniqlashda 
foydalaniladi. Universal detektorlar yordamida moddaning bor yoki yo‘qligidan qat’iy nazar 
suyuqlikdan ajralib chiqayotgan har qanday moddani xususiyatini aniqlashga qodirdir. Bu usul hozirgi 

---

                                                                                     
kunda neft kimyosi, oziq-ovqat sanoati va farmatsiya ishlab chiqarish sanoatlarida keng foydalanib 
kelmoqda. 
Detektorlarga qo‘yilgan talablar: 
a) yuqori sezgirlikka ega bo‘lishi;  
b) tekshirilayotgan modda detektor orqali o‘tayotganda parchalanmasligi; 
v) haroratni o‘zgarishi, suyuqlikning oqim tezligi, hamda qo‘llanilayotgan erituvchining tarkibi 
detektorning ishlash jarayoniga ta’sir ko‘rsatmasligi; 
g) detektor tekshiriluvchi moddani sifatini va miqdorini aniqlashda asosiy  ko‘rsatgichni bera 
olishi lozim. 
UB detektori va defferinsial refraktometrlar hozirgi zamon  yuqori samarali suyuqlik 
xromatograflarida ko‘proq qo‘llaniladi. UB detektorlar UB to‘lqin uzunligidagi nur yutilishi ko‘pgina 
dori moddalarini aniqlashda sezgirdir. SHuning uchun foydalaniladigan erituvchi o‘ta toza va spektral 
tiniq bo‘lishi talab etiladi. 
Differensial refraktometrlar harorat va bosimga juda sezgirdir. Ikkala tur detektorlar eritmadagi 
moddani konsentratsiyasini aniqlashda foydalaniladi.  
 UB detektorning kamchiligi faqatgina ayrim molekulalarni nur yutilish xususiyatini aniqlashga 
mo‘ljallangan bo‘lib detektorni nur yutilishni sezish   oralig‘iga to‘g‘ri kelsa yoki shunga yaqin 
oraliqda bo‘lishi bilan bog‘liqdir. Detektorning o‘ta kuchli sezgirligiga asosan modda tahlilini yuqori 
nur yutish to‘lqin uzunligida olib borilmasa ham bo‘ladi. Detektorni UB nurni simobli lampa 
ishtirokida 
λ
 
=
 254 nm to‘lqin  
uzunligida aromatik birikmalar, ko‘pchilik 
ketonlar, aldegidlarni aniqlashga erishish mumkin. 
Ayrim holatlarda UB nurni fosforli ekran ishtirokida 
λ
 
=
280 nm to‘lqin uzunligida tahlil olib borishi mumkin.  
YUSSX uskunalarida refraktometrli 
detektorlardan ham foydalaniladi. Unda ham elyuant 
orqali  ajratilib  chiqayotgan moddaning xususiyatini 
aniqlashga erishiladi. Bu turdagi detektorla o‘zining 
universalligi bilan ikkinchi (UB detektordan so‘ng) 
ahamiyatlidir. SHu bilan bir qatorda bu detektor 
yordamida har qanday erituvchi uchun  o‘ta tozalikni 
talab etmaydi hamda 150
°
S gacha jarayonda amalga 
oshirish mumkin. Bu usulni 
ayniqsa sintetik 
polimerlarni tahlilida qo‘llash ahamiyatlidir.  
YUSSX usulini olib borishda qo‘zg‘aluvchi 
fazaga katta talab qo‘yilgan. CHunki ulardan 
foydalanish davrida tarkibidagi chiqindilar kolonkani 
ifloslashi, hamda noto‘g‘ri natijalarni hosil bo‘lishga sabab bo‘lishi mumkin. 
 
3-rasm.
  YUqori samarali suyuqlik 
xromatografining UB-detektori  ishlash 
jarayoni chizmasi. 

---

                                                                                     
Quyidagi jadvalda YUSSX usulini olib borishda nur o‘tkazuvchanlik xususiyatiga asoslanib keng 
foydalaniladigan erituvchilar keltirilgan.
 
 
Jadvaldagi keltirilgan erituvchilar ichida eng yaxshi nur o‘tkazuvchanlik xususiyatiga tozalangan 
suv egadir. SHuning uchun erituvchini faqat  
“spektroskopiya” uchun foydalanish 
ko‘rsatkichi berilgan bo‘lishi kerak, aks holda avval 
tozalab so‘ngra foydalanishni talab etiladi. 
SHuning uchun YUSSX uskunalarda 
refrektometrli detektorlardan ham foydalaniladi. 
Unda ham elyuant orqali chikayotgan moddaning 
xususiyatlarini aniklashga erishiladi. Bu turdagi 
detektorlar o‘zining universalligi bilan 2 chi (UB 
detektordan) so‘ng ahamiyatlidir. SHu bilan bir 
katordav bu detektor yordamida har kanday erituvchi 
yordamida o‘ta tozalikni talab etmaydigan hamda 
150
0
S gacha jarayonda amalga oshirish mumkin. Bu 
esa ayniksa sintetik polimerlarni tahlilida ko‘llashga 
ahamiyatlidir.  
YUSSX usulni amalga oshirishda 
qo‘llaniladigan erituvchilar sistemasiga quyidagi talablar qo‘yiladi: 
1)
 
xromatografik ajratish haroratida moddani to‘liq erita olishi; 
2)
 
qo‘llaniladigan kalonkani aktivlik xususiyatiga ta’sir etmaslik; 
3)
 
qo‘zg‘almas fazaning adsorbsiya jarayoniga ta’sir etmaslik; 
4)
 
qo‘llanilayotgan detektorning sezgirligini oshirib berishda yuqori xususiyatga ega 
bo‘lishi 
5)
 
Kam qovushqoqlik va zaharsiz bo‘lishi kerak 
 
4-rasm.
  YUqori samarali suyuqlik 
xromatografining refraktometrli detektori 
ishlash jarayoni chizmasi. 

---

                                                                                     
Olib borilgan tahlil natijalarining aniqligiga ayniqsa erituvchining barqarorligi  va uni 
xromatografik kolonkaga etkazib berish tezligiga katta bog‘liqdir. Hozirgi qo‘llanilayotgan 
xromatografik usullardagi nasoslar yordamida har doim bir xil natija olishga sharoit yaratib bera 
olmasligi mumkin. Oddiy jarayonda 1ml/min farqni  erituvchini nasos yordamida ta’minotida 
0,01ml/daqiqani tashkil etsa, bu o‘z holatida aniqlanuvchi moddaning molekulyar og‘irligiga nisbatan 
10% xatolikka olib kelishi mumkin. Bu holatni bartaraf etish uchun har doim xromatografik jarayonni 
amalga oshirish davrida nasos orqali berilayotgan erituvchining tezligini tekshirib turish lozim.  
Kolonkalarning yuqori samaradorligini saqlash maqsadida 10 mkm o‘lchamga ega bo‘lgan 
sorbentlar uchun erituvchining oqimi o‘rtacha 1 ml/min ga to‘g‘ri kelishi kerak. Agarda erituvchining 
oqim tezligi ko‘paytirilsa kolonkaning TTB qiymati kattalashadi natijada, ayniqsa, yuqori molekulyar 
og‘irlikdagi moddalarni  ajratishda aniqlik darajasi pasayadi. Masalan sintetik polimerdan polisterolni 
M
=
39*10
4
  g moddani qattiq sorbentli kolonkadan erituvchini oqim tezligini 1 ml/min dan 2 
ml/daqiqagacha oshirilsa kolonkani samaradorligi 1,5 marotaba kamayishiga olib keladi. 
YUSSX usulni olib borishda harorat ma’lum darajada bo‘lishini talab etiladi. Asosan jarayon 20-
25
°
SC  haroratda olib boriladi, lekin modda  xususiyatiga qarab ayniqsa polimerlarni tahlilida 135-
150
°
C  haroratli termostat yordamida amalga oshiriladi. Haroratni ko‘tarish ayrim erituvchilarning 
qovushqoqlik xususiyatini kamaytirishi  kolonkaning samaradorligini  oshiradi. SHuning uchun xona 
haroratiga nisbatan haroratni 40-50
°
S yuqorida olib borish maqsadga muvofqdir. 
Kolonkaga yuboriladigan tahlil qilinadigan moddaning miqdori ham ahamiyatga egadir. Asosan 
1 g sorbent saqlagan kolonkaga polimer moddalaridan 0,1-0,5 mg miqdorda yuborish talab etiladi.  
Hozirgi  kunda  keng  qo‘llaniladigan  diametri  7-8  mm,  uzunligi  50-60  sm  kolonkalarga  3-5  mg 
aniqlanuvchi  moddani  yuborish  maqsadga  muvofiqdir,  aks  holda  katta  miqdor  moddani  qo‘llash 
natijasida  kolonkada  moddalarni  ushlanish  hajmi  ortiti  va  kolonkani  samaradorlik  xususiyatini 
kamayishiga sabab bo‘ladi. 
YUborilayotgan erituvchining hajmi, ko‘p  miqdorda  bo‘lishi maqsadga muvofiq emas. Asosan 
kolonkaga yuboriladigan moddaning hajmi 25-300 mkl oralig‘ida bo‘lishi kerak. Aks holda hajmini 
ko‘payishi hosil bo‘ladigan piklarni noaniqliklariga olib keladi. 
SHuning uchun izlanish olib borilayotgan moddaning xususiyatini inobatga olgan holda 
og‘irligiga, eritmaning konsentratsiyasiga, kolonkaga yuborilayotgan erituvchining hajmiga va boshqa 
ko‘rsatkichlariga itoat qilgan holda aniq natijalarga erishiladi. 
Differensial refraktometr yordamida umumiy, ya’ni tekshiriluvchi modda va elyuatni nur yutish 
xususiyatini aniqlashga erishiladi. SHuning uchun moddaning signalini, erituvchining signalidan 
farqlash maqsadida differensial detektorlardan foydalaniladi. Differensial detektorlarni kamchiligi 
detektor sezgirligi haroratni o‘zgarishga bog‘liqdir. Agarda 1
°
S harorat o‘zgarsa detektorning 
ko‘rsatishi 10
-4
  qiymatiga o‘zgaradi. SHuning uchun detektordagi haroratni +0,001
°
C  aniqlik bilan 
tahlilni olib borishini talab etiladi. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

Document Outline

• Zamonaviy tahlil usullarini sud-toksikologiyasida qo`llanilishi
• 3СН3СOONa + FeСl3(Fe(СН3СOO)3 + 3NaCl
• SO2  ---> HIO   -------------> SO3+ HI
• 3. Sintеtik pirеtroid hosilalari. Ularni ob'еktlardan ajratib olish, umumiy va xususiy tahlil usullari.
• 27-MA`RUZA.
• ZAHARLI MODDALARNING FARMAKOKINETIKA VA FARMAKODINAMIKA MASALALARI.
• 28-MA`RUZA.
• ZAMONAVIY TAHLIL USULLARINI SUD-TOKSIKOLOGIYASIDA QO`LLANILISHI