Toshkent davlatiqtisodiyot universiteti b. Y. Xodiyev, sh sh. Shodmonov

7.8-chizma. Iste’molchining optimal tanlovi

D  nuqtada  iste’molchi  ehtiyojlarining  qondirilishi  maksimum- 

lashadi,  chunki  bu  nuqta  ehtiyojlaming  maksimal  qondirilishini 

ta ’minlovchi  tovar  va  xizmatlar  to‘plami  eng  ko‘p  qoniqish  beruv- 

chi befarqlik egri chizig‘ining byudjet chizig‘i bilan kesishgan joyida 

yotadi.

Xulosalar

1. 

Iqtisodiyotni  boshqarishning  bozor  mexanizmi  -   iqtisodiy 

tizimning  samarali va moslashuvchan  dastagidir.  Bozor mexanizmi- 

ning o‘ziga xos xususiyati shundaki, uning har bir elementi narx bilan 

chambarchas  bog‘liqdir.  Ayniqsa,  narxning  talab  va  taklif hajmiga 

ta ’siri  hamda ulaming  o ‘zaro  aloqadorligi bozor  iqtisodiyoti  sharoi­

tida  ishlab  chiqaruvchilar  va  iste’molchilaming  faoliyatini  belgilab 

beradi.

216

---

2.  Talab -  ehtiyojning pul bilan ta’minlangan qismidir.  Talab qo- 

nuniga  muvofiq  narxning  о‘sib  borishi  talabning  qisqarishiga  olib 

keladi, talabning kengayishi esa narxning o ‘sishiga olib keladi. Shun- 

ing uchun narx (mustaqil o ‘zgaruvchi) bilan talab (tobe o‘zgaruvchi) 

o ‘rtasida teskari bog‘liqlik mavjud.

3.  Talab  ikki  xil  yo‘nalishda  o‘zgaradi:  biri  talab  hajmining 

o‘zgarishi bo‘lib,  talab egri chizig‘i bo‘ylab harakatlansa,  ikkinchisi 

talab  xususiyatning  o ‘zgarishi  bo‘lib,  talab  egri  chizig‘ining  o‘zini 

o ‘ngga-yuqoriga yoki chapga-pastga qarab siljitadi.

4.  Taklif  ishlab  chiqaruvchilaming  bozorga  sotishga  chiqargan 

tovarlari  miqdori bo‘lib,  tovarlar miqdori  ishlab  chiqarish bilan bel­

gilanadi,  ammo  aynan  unga  b o g iiq   emas,  chunki  zahira,  eksport 

va  import  omillari  ham  taklif  qilinadigan  tovarlar  miqdoriga  ta’sir 

ko‘rsatadi. Taklif bilan narx o ‘rtasida to‘g ‘ri bog‘liqlik mavjud, narx- 

laming o'sishi taklifning o ‘sishiga olib keladi va aksincha.

5.  Talab  va  taklifning  o‘zaro  ta’siri  natijasida bozor  muvozanati 

vujudga keladi.  Bozor muvozanati -   talab  hajmining  taklif hajmiga 

mos  kelishidir.  Bunday  mos  kelishlik  bozorda  muvozanatli  narxni 

yoki bozor narxini shakllantiradi.

6.  Bozordagi bir zumlik,  qisqa davrli va uzoq davrli  muvozanat- 

lik  holatni  farqlash zarur.  Bir zumlik muvozanat uchun  taqdim  qili­

nadigan tovarlaming o‘zgarmas yoki  doimiy miqdori xos.  Bu ishlab 

chiqarishning bozor vaziyatiga tez, birdaniga moslasha olmasligi bi­

lan bog‘liq. Qisqa davrli muvozanat vaqtinchalik amal qiluvchi omil­

lardan  foydalanish  asosida  ishlab  chiqarish  va  taklifhi  ko‘paytirish 

imkoniyatini  taqozo  qiladi.  Uzoq  davrli  muvozanatga  erishish  uzoq 

muddatli davrdagi omillardan foydalanishni taqozo qiladi.  Bular ish­

lab chiqarishni qayta qurollantirish, yangilash va qo‘shimcha quw at- 

lami vujudga keltirish bilan b o g iiq  investitsiyalami amalga oshirish, 

shuningdek, yangi korxonalami qurishdan iborat.

7.  X o‘jalik  amaliyoti  uchun  bozor  subyektlarining  narx 

o‘zgarishiga b o igan munosabatini ifodalovchi talab va taklif egiluv­

chanligi  tushunchasi muhim ahamiyat kasb etadi.  Talab  egiluvchan­

ligi ko‘rsatkichi asosida ishlab chiqamvchilar yalpi tushum miqdorini 

oson  aniqlab  olishlari  mumkin.  Agar  talab  egiluvchan  b o isa,  narx

217

---

bilan yalpi tushum qarama-qarshi tomon harakatlanadi,  talab noegi- 

luvchan bo‘lsa harakat bir tomonlama bo‘ladi.

8. 

Iste’molchining  bozordagi  xatti-harakati  so‘nggi  qo‘shilgan 

naflilik nazariyasi  hamda  iste’molchi tanlovi  nazariyasi  orqali  izoh- 

lanadi.  So‘nggi  qo‘shilgan  naflilik  pasayib  borish  tendensiyasiga 

ega  bo ‘lib,  bu  iqtisodiy  tamoyil  sifatida  ifoda  etiladi.  Mazkur 

tamoyilning  mohiyati  shundan  iboratki,  agar  alohida  olingan  yakka 

iste’molchining  holatidan  kelib  chiqilsa,  n e ’matlami  iste’mol 

qilish  hajmining  ko‘payib  borishi  bilan,  m a’lum  vaqtdan  boshlab, 

muayyan ne’matning navbatdagi birligini  iste’mol  qilishdan olingan 

qo‘shimcha naflilik oldingisiga nisbatan kamayib boradi. Iste’molchi 

tomonidan  o‘zi  uchun  turli  tovarlaming  naflilik  darajasining  baho- 

lanishi iste’molchining afzal ko‘rishi deyiladi.