Toshkent davlatiqtisodiyot universiteti b. Y. Xodiyev, sh sh. Shodmonov

4.2-rasm.  Qiymatning mehnat nazariyasi va keyingi qo‘shilgan miqdor 

nafliligi nazariyasining о ‘zaro aloqasi hamda bir-birini to ‘ldirishi

Qiymat va narx nazariyasida yangi yo‘nalishni boshlab bergan olim 

mashhur  ingliz  iqtisodchisi  A.Marshall  hisoblanadi.  Tovarlaming 

qiymatini  aniqlashda  mehnat  nazariyasi  ham,  naflilik  va  qo‘shilgan 

naflilik  nazariyasi  ham  yetarli  asosga  ega  emas,  deb  hisoblagan 

A.Marshall  bir  nechta  nazariyalami  sintez  qilish  yo‘li  bilan  aniqlik 

kiritishga harakat qildi.  U qo'shilgan miqdor nafliligi nazariyasining

127

---

bir  tomonlamaligini  tovar  qiymati  va  bahosini  faqat  naflilik  bilan 

tushuntirib  bo‘lmasligini  ko‘ra bildi.  A.Marshall  keyingi  qo‘shilgan 

miqdor nafliligi  nazariyasini  talab  va taklif nazariyasi  hamda  ishlab 

chiqarish xarajatlari nazariyasi bilan bog‘lashga harakat qildi.

A.Marshallning  tovar  qiymati  nima  bilan  aniqlanishini  bilishda 

qo‘shilgan  miqdor  nafliligi  va  ishlab  chiqarish  xarajatlarini  sintez 

qilish (umumlashtirish)  zarurligi haqidagi fikri juda mashhur.  Neok- 

lassiklaming  qiymat  va  narxning  bir negizli  (monistik)  nazariyasini 

yaratishga  urinishdan  chekinishlari  xususan  A.Marshall  ishlari  bi­

lan bog‘liq.  Neoklassiklaming  qoidalari qiymatning yagona manbai, 

narxning yagona asosi va bozor xo‘jaligida jamiyat daromadlarining 

yagona manbai topilishi zarurligini bildiradi. Bunday yagona manba, 

masalan,  ingliz  klassik  iqtisodiy  maktabi  va  markscha  nazariyalarda 

mehnat,  marjinalistlarda  qo‘shilgan  miqdor  nafliligi  kategoriyasi 

hisoblanadi.  A.Marshall  nazariyasida  esa  qiymat  va  narx  ham  talab 

(qo‘shilgan miqdor nafliligi)  va ham taklif (tovar ishlab chiqarish xara­

jatlari) tomonida yotuvchi bozor kuchlari o‘zaro ta’siri orqali aniqlana­

di. A.Marshall fikricha, tovar qiymati teng darajada keyingi qo‘shilgan 

miqdor nafliligi va ishlab chiqarish xarajatlari bilan aniqlanadi

Shunday  qilib,  A.Marshalldan  boshlab  iqtisodiyot  nazariyasida 

turli nazariyalami sintez qilishga o‘tildi. Lekin A.Marshall ushbu sin- 

tezni oxirigacha yetkaza olmadi.

U  ijtimoiy  zaruriy  naflilik  va  ijtimoiy  zaruriy  mehnat  tovaming 

ikki tomoni  ekanligini  aniq ko‘ra olmadi.  Shuning uchun, u ijtimoiy 

zamriy naflilik o‘miga qo‘shilgan naflilikni,  ijtimoiy zamriy mehnat 

sarflari  o‘miga  ishlab  chiqarish  xarajatlarini  qo‘ydi.  Natijada  tovar- 

ning qiymati ham, nafliligi ham to‘liq hisobga olinmadi.

Umuman  aytganda,  uzoq tarixiy  davrdan boshlab  tortishuvga  sa- 

bab  bo‘lgan  narsa  -   tovarda  gavdalangan  ijtimoiy  mehnatning  ikki 

yoqlama tavsifi va shu asosda hosil bo‘ladigan tovaming ikki xil xu- 

susiyatiga  ega boiishini  inobatga  olmaslikdir.  Mehnat nazariyachil- 

ari  tovarga  sarflangan  mehnat  miqdoriga  asosiy  e ’tibomi  qaratgan 

bo‘lsa,  marjinalistlar uning nafliligiga e ’tibor berib keladilar.  Ular- 

ning biri ko‘proq tovami ishlab chiqaruvchilar manfaati nuqtai nazari- 

dan  tahlil  qilgan bo‘lsa,  ikkinchisi  iste’molchi  (xaridorlar)  manfaati 

nuqtai-nazaridan qaraydilar.  Holbuki tovaming qiymatini va binoba-

128

---

rin narxini aniqlashda uning ikki tomoniga va sotuvchilar bilan xari- 

dorlar manfaati to‘qnashgan tugunga e ’tibor qaratish zarur.