Toshkent davlatiqtisodiyot universiteti b. Y. Xodiyev, sh sh. Shodmonov

Ishlab  chiqarish  usuli  bilan jamiyat ustqurmasi ijtimoiy-iqti­

sodiy formatsiyani tashkil etadi.

Ijtimoiy-iqtisodiy formatsiyaning tarkibiy qismlarini alohida rasm 

orqali  ifodalash  mumkin  (3.1-rasm).  Bu  yerda  ikki  holatga  e’tibor 

berish muhim.  Birinchidan,  ishlab chiqarish munosabatlari mustaqil, 

alohida tizimni tashkil qilmaydi.  Ular ishlab chiqaruvchi kuchlar bi­

lan  ham,  shuningdek,  ustqurma  bilan  ham  har  doim  o‘zaro  ta’sirda 

bo‘ladi. Ikkinchidan, turli formatsiyalarda o‘ziga xos ishlab chiqarish 

munosabatlari amal qiladi va bu esa har bir formatsiyaga mos keluv- 

chi ishlab chiqarish usulini belgilab beradi.

Insoniyat jamiyati  tarixida  bir-biri  bilan  izchil  almashib  kelgan 

qator  ishlab  chiqarish usullari  va  shunga muvofiq  ijtimoiy-iqtisodiy 

formatsiyalar  ajralib  turadi.  Ishlab  chiqarish  usullari  almashuvi- 

ning klassik namunasi Yevropada namoyon bo‘lgan deb hisoblanadi. 

Yevropa  hududida  bir-biri  bilan  almashib,  ibtidoiy  jamoa,  quldor- 

lik,  feodal  va  kapitalistik  munosabatlar  izchil  tarkib  topdi.  Boshqa

84

---

qit’alarga qaraganda bu yerda kapitalizmgacha bo‘lgan davrda mana 

shu munosabatlaming hammasi  aniqroq qayd etilgan.  Osiyo, Afrika, 

Avstraliyada Yevropa mustamlakachiligining ta’siri  seziladi.  Adabi­

yotlarda  Osiyocha  ishlab  chiqarish  usuli  deb  atalmish  usul  haqida 

ham qayd qilinadi. Bu usulning shakllanishida mamlakatlaming katta 

turkumiga xos bo‘lgan ishlab chiqaruvchi kuchlar va ishlab chiqarish 

munosabatlarining sug‘orish tizimlarini markazlashtirilgan tarzda tar­

tibga solib turish va davlatning ana shu sharoitlarda alohida roli bilan 

bog'liq sifat xususiyatlari aks etadi.