|
Xalqaro hisoblashuvlar banki (XHB) Shveysariyaning Bazel
shahrida joylashgan bo‘lib, u xalqaro moliyaviy tashkilot hisob-
lanmasada, bank faoliyatini xalqaro tartibga solishda yetakchi rol
o‘ynaydi. XHB Yevropaning deyarli barcha mamlakatlarini, Kanada,
Avstraliya, Yaponiya hamda AQSH tijorat banklari guruhini o‘z tarki-
bida birlashtiradi. 70 dan ortiq Markaziy banklar o‘zlarining oltin-
valyuta zaxiralarini XHB hisobvaraqlarida saqlaydilar.
Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki (ETTB) Sharqiy Yev
ropa hamda sobiq Ittifoq mamlakatlariga valyuta-moliya sohasida
ko‘maklashishni muvofiqlashtirish maqsadida 1990-yilda tashkil etil-
di. Uning asosiy faoliyati Markaziy va Sharqiy Yevropa, MDH mam
lakatlarini isloh qilish jarayonlari bilan bog‘liq turli ko‘rinishdagi
755
dastur va loyihalami moliyalashtirishga, bu mamlakatlarning ja
hon xo‘jaligiga moslashuvini jadallashtirishga ko‘maklashishga
yo‘naltirilgandir.
Bugungi kunda sanab o‘tilgan bu kabi davlatlararo tashkilotlar
ning xalqaro valyuta-moliya sohasidagi munosabatlami tartibga solish
va yanada takomillashtirishga qaratilgan faoliyatining ahamiyati to
bora oshib bormoqda. Shu bilan bir qatorda mazkur tuzilmalaming
rivojlanayotgan mamlakatlarga moliyaviy yordam ko‘rsatish tarti-
bini takomillashtirish, bunda ko‘mak berilayotgan mamlakatlarning
milliy manfaatlariga putur yetkazmaslik, faoliyat yo‘nalishi sifatida
ko‘proq iqtisodiy maqsadlaming ilgari surilishi kabi jihatlarga e’tibor
kuchaytirish zarur bo‘ladi.
Xulosalar
1. Barcha mamlakatlar tashqi savdosi majmui xalqaro savdo
ni tashkil etadi. Xalqaro savdo - bu turli davlat milliy xo‘jaliklari
o‘rtasidagi tovar va xizmatlaming ayirboshlash jarayonidir. Xalqaro
savdo qadimdan mavjud bo‘lsada, faqat XIX asrga kelib, ya’ni deyar-
li barcha rivojlangan mamlakatlar xalqaro savdo aloqalarida ishtirok
eta boshlashi bilan jahon bozori shakliga kirdi. Xalqaro iqtisodiy mu
nosabatlaming tarkibiy qismi hisoblangan xalqaro savdo tashqi savdo
aylanmasi, eksport va import kabi ko‘rsatkichlar bilan tavsiflanadi.
2. Kapital eksport qilish ham o‘ziga xos xususiyatlarga ega
bo‘ladi. Kapital eksporti kredit berish yoki chet el korxonalari aksi-
yalariga maqsadli qo‘yilmalar kabi shakllarda amalga oshirilib, kapi
tal chiqarilgan vaqtda eksport qiluvchi mamlakatdan mablag4 lar oqi-
mini taqozo qiladi va shu orqali tasarrufida bo‘lgan resurslar hajmini
qisqartiradi. Boshqa tomondan, kapital eksporti chet davlatlaming
mazkur mamlakatdan bo‘lgan qarzlarini ko‘paytiradi. U jahon bo-
zoriga tovarlarning keyingi eksporti uchun qulay sharoit yaratadi va
chet el valyutasida foiz yoki dividend shaklida barqaror daromad
olish omili hisoblanadi.
3. Mamlakatdagi aholi jon boshiga to‘g‘ri keluvchi eksport hajmi
uning iqtisodiyotining «ochiqligi» darajasini ifodalaydi. Eksport sa-
lohiyati (eksport imkoniyatlari) - bu mazkur mamlakat tomonidan
756
ishlab chiqarilgan mahsulotning o‘z iqtisodiyoti manfaatlariga putur
etkazmagan holda jahon bozorida sotishi mumkin bo‘lgan qismi.
4. Xalqaro savdoda ishtirok etish har bir mamlakat uchun milliy
ishlab chiqaruvchilami tashqi raqobatdan himoya qilish vazifasini
dolzarb qilib qo‘yadi. Bu vazifa mamlakatlarning savdo siyosati orqa
li amalga oshadi. Jahon amaliyotida bu siyosatning proteksionizm
(tashqi ta’sirdan himoyalash) va fritrederlik (savdoga to‘liq erkinlik
berish) kabi shakllari keng tarqalgan.
5. Iqtisodiy bitimlar - qiymatning har qanday ayirboshlanishi,
ya’ni tovarlar, ko‘rsatilgan xizmatlar yoki aktivlarga mulkchilik
huquqining bir davlat rezidentlaridan boshqa davlat rezidentlariga
o‘tishi bo‘yicha kelishuvlar. Har qanday bitim ikki tomoniga ega
bo‘ladi va shu sababli to‘lov balansida ikki tomonlama yozuv tarti-
biga rioya qilinadi. Har bir bitim to‘lov balansining debet va kredit
qismlarida o‘z ifodasini topadi.
6. Iqtisodiyot subyektlarining davlat va Markaziy bank siyosatiga
ishonchsizligi to‘lov balansi inqirozini chuqurlashtiruvchi omil hisob
lanadi. Milliy valyuta qadrsizlanishining kutilishi chet el valyutalari-
ga chayqovchilikka qaratilgan talabni rag‘batlantiradi.
7. Pulning jahon xo‘jaligida amal qilishi va turli xalqaro iqtisodiy
aloqalarga (tashqi savdo, ishchi kuchi va kapital migratsiyasi, daro
madlar, qarzlar va subsidiyalar oqimi, fan-texnika yutuqlarini ayir
boshlash, turizm va h.k.) xizmat qilishi bilan bog‘liq iqtisodiy muno
sabatlar xalqaro valyuta-kredit munosabatlari deb ataladi. U pulning
xalqaro to‘lov munosabatida amal qilish jarayonida vujudga keladi.
8. Har qanday valyuta tizimining eng muhim tarkibiy qismlaridan
biri valyuta kursi hisoblanadi. Valyuta kursi bir mamlakat valyutasi-
ning boshqa mamlakat valyutasidagi ifodalanishini ko‘rsatadi.
9. Nazariy jihatdan valyuta kurslarining tebranishini tushuntirish,
xarid qilish layoqatining paritet (turli mamlakatlar pul birliklari
qiymatining bir-biriga nisbati) nazariyasi yordamida beriladi. Bu
nazariyaga ko‘ra, kurslar nisbatlarini aniqlash uchun ikki mamlakat
iste’molchilik tovarlari «savati» narxlarini taqqoslash talab qilinadi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
