Экономическая теория: Учебник / Изд., испр. и доп. Под общ. ред.
акад. В. И. Видяпина, А. И. Добрынина, Г. П. Журавлевой, JI. С. Тарасевича.
- М.: ИНФРА-М, 2005, с. 469
531
Sikllarning asosiy turlari
19.1-jadval
Sikl turlari
Siklning
davomiyligi
Asosiy xususiyatlari
Kitchin sikli
2 -4
yil
Zaxiralar miqdori —>YaMM, infly-
atsiya, bandlikning tebranishi, tijorat
sikllari
Juglar sikli
7-1 2-yil
Investitsion sikl —»YaMM, inflyat-
siya va bandlikning tebranishi
Kuznets sikli
16-25-yil
Daromad —Mmmigratsiya —»uy-joy
qurilishi -^yalpi talab ->daromad
Kondratev
sikli
40-o0-yil
Texnika taraqqiyoti, tarkibiy
o‘zgarishlar
Forrester sikli
200-yil
Energiya va materiallar
Toffler sikli
1000-2000-yil
Sivilizatsiyalaming rivojlanishi
Kitchin sikli
zaxiralar sikli deb ham nomlanadi. Bunda Jozef
Kitchin (1926-yil) o‘zining e’tiborini tovar zaxiralarining harakat
chog‘idagi moliyaviy hisoblar va sotish narxlarini tahlil qilish aso
sida 2 yildan 4 yilgacha davr davomidagi qisqa toMqinlarni tadqiq
qilishga qaratadi. Ayniqsa, u siklning davomiyligini jahondagi oltin
zaxiralarining tebranishlari bilan bog‘lab, uni 3 yilu 4 oyga teng, deb
hisoblaydi. Biroq qisqa muddatli sikllar sabablarining bunday izohi
bugungi kunda ko‘pchilik iqtisodchilami qoniqtirmaydi.
Juglar sikli
«biznes-sikl», «sanoat sikli», «o‘rtacha sikl» va «kat
ta sikl» kabi nomlar bilan ham ataladi. Oldingi davrlarda iqtisodiy
fan 7-12-yillik sikllami ajratib ko‘rsatganligi tufayli, aynan shu sikl
Fransiya, Angliya va AQSHda foiz stavkalari va narxdagi tebranish-
lami asosiy tahlil qilish asosida sanoat siklining tabiatini o‘rganishga
katta hissa qo‘shgan Klement Juglar (1819-1905-yillar) nomi bilan
ataladi.
Birinchi sanoat sikli 1825-yiliAngliyada metallurgiya va boshqa
yetakchi tarmoqlarda mashinali ishlab chiqarish hukmron mavqeni
532
egallagan davrda kuzatiladi. 1836-yildagi inqiroz dastlab Angliyada
boshlanib, keyin AQSHga ham tarqaladi, 1847-1848-yillarda AQSH
va qator Yevropa davlatlarida boshlangan inqiroz tub mohiyatiga
ko‘ra birinchi jahon sanoat inqirozi bo‘lgan.
Agar XIX asrda sanoat sikli 10-12-yilni tashkil qilgan bo‘lsa, XX
asrda uning davomiyligi 7-9 yil va undan ham kam davrgacha qisqargan.
AQSH va Yevropaning rivojlangan davlatlari XX asrda 12 ta sano
at siklini boshdan kechirgan bo‘lib, ulardan yettitasi ikkinchi jahon
urushidan keyin ro‘y bergan.
Kuznets sikli
ko‘phollarda «qurilish sikli» deb ham nomlanib,
20-yilgacha bo'lgan iqtisodiy tebranishlar bilan aniqlanadi. Saymon
Kuznets o'zining «Milliy daromad» (1946 y.) nomli kitobida milliy
daromad, iste’mol sarflari, ishlab chiqarish maqsadidagi uskunalar
hamda bino va inshootlarga yalpi investitsiyalar ko‘rsatkichlarida
20-yillik o‘zaro bog‘liq tebranishlar mavjud bo‘lishini ko‘rsatib ber
gan. 1955-yilda amerikalik iqtisodchining xizmatlarini tan olish ramzi
sifatida sanoat siklini Kuznets sikli deb nomlashga qaror qilinadi.
K ondratev sikli «uzoq to‘lqinlar» sikli deb ham ataladi. Siklli-
likning bu nazariyasini ishlab chiqishga rus olimi N. D. Kondratev
katta hissa qo'shgan. Uning tadqiqoti Angliya, Fransiya va AQSH-
ning 100-150-yil davomidagi rivojlanishini qamrab olgan. Bunda u
iqtisodiy o‘sishning ko‘p omilli tahlilini o ‘tkazib, ya’ni tovar narx
lari kapital uchun foiz, nominal ish haqi, tashqi savdo aylanmasi kabi
makroiqtisodiy ko‘rsatkichlaming o ‘rtacha darajasini umumlashtirish
natijasida bir qator katta sikllami ajratib ko‘rsatadi.
I-sikl: 1787-1814-yillar-ko‘taruvchi to‘lqin; 1814-1851-yillar-
pasaytiruvchi to‘lqin.
II-sikl: 1844—1851-yillar - ko‘taruvchi to‘lqin; 1870-1896-yillar
- pasaytiruvchi to‘lqin.
III-sikl: 1896-1920-yillar - ko‘taruvchi to‘lqin.
Kondratev siklining davomiyligi o‘rtacha 40-60-yilni tashkil
qiladi va uning asosiy xususiyati texnika taraqqiyoti hamda tarkibiy
o ‘zgarishlami o‘zida aks ettirishi hisoblanadi. Kondratev birinchi
katta siklning yuksalish fazasini Angliyadagi sanoat revolyutsiyasi,
ikkinchisini - temir yo‘l transportining rivojlanishi, uchinchisini -
533
elektrenergiyasi, telefon va radioning kashf etilishi, to‘rtinchisini -
avtomobil sanoatining rivojlanishi bilan bog‘laydi. Hozirgi zamon
tadqiqotchilari beshinchi siklni elektronika, gen injenerligi va mikro-
protsessorlar rivojlanishi taqozo qilishini ko‘rsatadi.
Iqtisodiy sikl barcha tomonlari bilan namoyon bo‘lib, amalda iqti
sodiyotning hamma sohalariga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. Iqtisodi
yot tarkibiy qismlarining o ‘zaro bog‘liqligi sababli uning hech bir
sohasi inflyatsiya to ‘lqini yoki turg‘unlikning nohush oqibatlaridan
chetda qolmaydi. Ammo shuni e ’tiborga olish zarurki, iqtisodiy sikl
alohida shaxslar turmush darajasi va korxonalar iqtisodiy faolligiga
turli darajada ta’sir ko‘rsatadi. Odatda iqtisodiy inqirozlardan sanoat
ning ishlab chiqarish vositalari va uzoq muddatli foydalaniladi
gan iste’mol tovarlari ishlab chiqaradigan tarmoqlari ko‘proqzarar
ko‘radilar.
Uy-joy va sanoat binolari qurilishi, og‘ir mashinasozlik hamda in
vestitsion tovarlar, avtomobillar, maishiy xo‘jalik buyumlari va shun
ga o ‘xshash tovarlar ishlab chiqarish bilan bog‘liq sanoat tarmoq
lari va ularda band bo‘lgan ishchilar siklning inqiroz fazasida og‘ir
oqibatga uchraydi. Biroq, bu tarmoqlar siklning yuksalish fazasida
o‘zining rivojlanishi uchun yuqori darajada rag‘bat oladi.
Iqtisodiyot qiyinchilikni boshidan kechira boshlaganda ishlab
chiqaruvchilar ko‘pincha, zamonaviy uskunalami sotib olishni va
yangi zavodlar qurishni to‘xtatadi yoki qandaydir muddatga kechik-
tirishi mumkin. Bunday kon’yunktura sharoitida investitsion tovarlar
zaxiralarini ko‘paytirish hech qanday iqtisodiy mazmunga ega emas,
aksincha korxonalar mavjud ishlab chiqarish quwatlaridan ancha
to'laroq foydalanishlari mumkin bo‘ladi.
Iqtisodiy jihatdan qulay davrlarda, ya’ni siklning jonlanish va yuk
salish fazalarida ishlab chiqarish vositalari odatda ular to ‘ liq eskirgun-
ga qadar almashtiriladi. Ammo tanazzul davri kelganida, korxonalar
o ‘zining eskirgan uskunalarini ta’mirlab, ulami ishga tushiradi. Shu
sababli bu davrda ishlab chiqarish vositalariga investitsiyalar keskin
qisqaradi. Ortiqcha ishlab chiqarish quwatlari mavjud bo‘lgan ayrim
korxonalar, hatto iste’mol qilingan asosiy kapitalining o‘mini qop-
lashga ham harakat qilmaydi.
534
Qisqa muddatli foydalaniladigan iste’mol tovarlari ishlab chiqaruv
chi sanoat tarmoqlari iqtisodiy siklning oqibatlarini nisbatan kamroq
darajada sezadi.
Aholi yoki keng iste’molchilar qatlamiga iqtisodiy sikl turlicha
ta’sir ko‘rsatadi. Tanazzul davri boshlanganda, doimiy daromad olu
vchi iste’molchilar oila byudjetini qisqartirishlariga to‘g‘ri keladi,
maishiy texnika va avtomashina kabi uzoq muddat foydalaniladigan
tovarlami xarid qilishni to ‘xtatadi. Har qanday sharoitda ham oila
a ’zolari yeb-ichishi va kiyinishi zarurligi tufayli, oziq-ovqat mah
sulotlari va kiyim-kechaklar, ya’ni qisqa muddatda foydalanadigan
iste’mol tovarlarini xarid qilishni to‘xtatish mumkin emas. Faqat,
bunday tovarlami xarid qilish miqdori qandaydir darajada kamayishi
mumkin.
Investitsion tovarlar va uzoq muddat foydalaniladigan iste’mol
tovarlari ishlab chiqaruvchi ko‘pchilik sanoat tarmoqlari yuqori da
rajada monopol mavqega egaligi bilan farqlanadi va natijada bozor
da nisbatan ko‘p bo‘lmagan yirik firmalar ma’lum davr davomida
narxning pasayishiga qarshi turishi, talabning kamayishi sababli mah
sulot chiqarish hajmini cheklash uchun yetarlicha monopol hukmron-
likka ega bo‘lishi mumkin. Shu sababli talabning kamayishi birinchi
navbatda ishlab chiqarish va bandlik darajasiga ta’sir ko‘rsatadi. Bun
ga teskari bo‘lgan holatni qisqa muddatli foydalaniladigan iste’mol
tovarlari ishlab chiqaruvchi sanoat tarmoqlarida kuzatish mumkin.
Bu tarmoqlaming ko‘pchiligi o‘zlariuing raqobatga layoqatsizligi va
ishlab chiqarish markazlashuv darajasining pastligi bilan tavsiflana-
di. Shu sababli ular siklning salbiy oqibatlariga qarshi tura olmasligi
mumkin va mahsulotlariga talabning pasayishi ishlab chiqarish dara
jasiga qaraganda narxlarda ko‘proq aks etadi.
Demak, kapitalning to‘planishi yuqori darajada bo‘lgan tarmoq
larda ishlab chiqarish hajmining keskin pasayishi va narxlaming
nisbatan sekin tushishi, to‘planish darajasi past bo‘lgan tarmoqlarda
narxlaming sezilarli tushishi va mahsulot ishlab chiqarish hajmining
nisbatan kam qisqarishi kuzatiladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |