Toshkent davlatiqtisodiyot universiteti b. Y. Xodiyev, sh sh. Shodmonov

bozor  iqtisodiyotining  ham

 

o‘ziga  xos  kamchilik  va  ziddiyatlari  mavjud. 

Bozor  iqtisodiyo­

tining 

asosiy  ziddiyati 

shundan  iboratki,  u  o ‘zining  bosh  nazorat 

mexanizmi -raqobatning kuchsizlanishiga yo‘l qo‘yadi va hatto buni 

rag‘batlantiradi. Bunday iqtisodiyotda raqobat kuchsizlanishining ik- 

kita asosiy manbai mavjud:

1) 

bozor iqtisodiyoti sharoitidagi erkin muhitda tadbirkorlar foyda 

ketidan quvib va o‘z iqtisodiy mavqelarini yaxshilashga intilib, raqo­

batning cheklangan yolidan ozod bo‘lishga harakat qiladilar. Firma- 

laming qo‘shilib ketishi,  kompaniyalaming xufyona kelishuvi, raqo-

156

---

batlashuvning noqonuniy usullari  (masalan, jismoniy kuch ishlatish, 

zo‘ravonlik, tazyiq o ‘tkazish va h.k.) ni qoilash -  bulaming barchasi 

raqobatning  kuchsizlanishi  va  uning  tartibga  soluvchilik  ta’sirining 

pasayishiga olib keladi;

2) 

bozor tizimi  rag‘batlantiradigan texnika taraqqiyoti  ham raqo­

batning zaiflashishiga olib  keladi.  Eng yangi texnologiya,  odatda:  a) 

juda katta miqdordagi real kapitaldan foydalanishni; b) yirik bozorlar 

boiishini; v) kompleksli, markazlashgan va qat’iyan bir butun b o iib  

birlashgan bozoming tarkib topishini;  g) boy -va ishonchli xomashyo 

manbalarini talab qiladi. Bunday texnologiya bozoming hajmiga nis- 

batan  keng  miqyosdagi  hisoblanuvchi  ishlab  chiqamvchilar  mavjud 

boiishi zarurligini bildiradi. Boshqacha aytganda, eng yangi texnologi- 

yani qoilash asosida ishlab  chiqarishning eng yuqori samaradorligi- 

ga erishish, aksariyat hollarda ko‘p miqdordagi mayda firmalar emas, 

uncha ko‘p boim agan yirik  ishlab  chiqamvchilar mavjud boiishini 

taqozo qiladi.

Bozor  tizimi  jamiyatning  yuqori  ehtiyojli  tovarlar  bilan 

ta’minlanishiga  ham  kafolat  bermaydi.  Raqobatning  kuchsizlanib 

borishi iste’molchining erkinligiga ham putur etkazadi.  Bozor tizimi 

o‘zining  iste’molchining  xohishiga  ancha  mos  keluvchi  resurslami 

taqsimlash layoqatini ham yo‘qotib borishi mumkin.

Bozor  iqtisodiyotning  navbatdagi  ziddiyati  jamiyat  a’zolari  da- 

romadlaridagi  tengsizlikning  kuchayib  borishi  va  aholining  tabaqa- 

lanishi bilan bogiiq. Bunday iqtisodiyot har qanday yuksak darajada 

rivoj lanmasin  daromadlar  tengsizligini  bartaraf qila  olmaydi,  faqat 

uni ma’lum darajada yumshatish manikin.

Bozor  iqtisodiyotining  umumiy  e’tirof qilingan  kamchiliklaridan 

yana  biri  shundan  iboratki,  u  ijtimoiy  ne’matlar  va xizmatlami  ish­

lab chiqarib, bozorga taklif qilishga qodir emas.  Shu sababli jamiyat 

a’zolarini bunday ne’matlar va xizmatlar bilan ta’minlash davlat zim- 

masida boiadi.

Tovarlar hajmi bilan pul  massasi  o ‘rtasidagi ro‘y berib  turadigan 

nomuvofiqlikni bartaraf eta olmaslik ham bozor iqtisodiyotining zid­

diyati  hisoblanadi.  Bu  pulning  qadrsizlanishi,  ya’ni  inflyatsiya jara­

yoni orqali namoyon boiadi.

157

---

Bozor  iqtisodiyotining  asosiy  ziddiyatlari bilan bir qatorda  quyi- 

dagi