Toshkent davlat yuridik universiteti

 
8.5. Bank va audit xizmatlari bozorlarini huquqiy tartibga solish 
Bugungi kunda banklar iqtisodiyotimizda muhim o‘rin egallaydi. 
Banklar ham moliyaviy huquqiy munosabat ishtrokchisi sifatida moliya 
huquqining to‘la huquqli subyekti hisoblanadi. Garchi odatda biz har kuni 
ham banklar bilan to‘la munosabatga kirishmasak ham bozor iqtisodiyoti 
rivojlangan ko‘pgina mamlakatlarda o‘zgacha holni ko‘rishimiz mumkin. 

---

205 
“Bank” atamasi italyancha “banko” (pul stoli, almashuv stoli) 
so‘zidan kelib chiqqan bo‘lib, o‘rta asrlarda italiyaliklar o‘zlarining pul 
mablag‘larini almashtirishda mazkur tashkilot xizmatidan foydalangan. 
Eʼtibor qarating, hozirgi ko‘rinishdagi banklar, ya’ni zamonaviy 
banklar tizimi XXI asrning ikkinchi yarmida vujudga kelgan bo‘lsa-da, 
lekin bank ishining tarixi uzoq o‘tmishga, eramizdan avvalgi
VII–VI asrlarga, borib taqaladi. Birinchi banklar (“ishbilarmonlik uylari”) 
uzoq o‘tmishda Yaqin Sharqda vujudga kelgan. Lekin bu banklar hozirgi 
ko‘rinishdagi banklardan tubdan farq qilgan. 
“Ishbilarmonlik uylari” o‘z davrida ko‘pgina bank operatsiyalarini 
amalga oshirgan. Jumladan, omonatlar qabul qilgan, veksellarni roʻyxatga 
olgan, cheklar bilan hisob-kitoblarni, omonatchilar o‘rtasidagi naqd pulsiz 
hisob-kitoblarni, shuningdek, ba’zi kredit operatsiyalarini amalga oshirgan. 
Bank ishining zamonaviy shakli, ya’ni hozirgi ko‘rinishdagi shakli o‘rta 
asrlarda Italiyada paydo bo‘lib, buning asosiy sababi sifatida Italiyadan 
Yevropa va Sharqni bir-biri bilan bog‘laydigan ko‘plab savdo yo‘llarini 
o‘tganligidadir.
XV asrning boshlarida hozirgi ko‘rinishdagi banklar paydo bo‘la 
boshladi. Bu banklarga Genuyadagi muqaddas Georgiy banki, Venetsiya 
va Fransiyada 1587-yilda vujudga kelgan banklarni ko‘rsatib o‘tish 
mumkin. XVII asrda banklar rivojlangan davlatlar iqtisodiyotining 
ajralmas qismi sifatida shakllanib, o‘z qo‘llarida muomaladagi deyarli 
barcha pul mablag‘larini saqlab turgan. Hozirga kunda banklar har qanday 
davlatning moliya-kredit tizimi tarkibining asosiy qismi sifatida e’tirof 
etiladi. Bugungi kunda banklar tomonidan olib boradigan faoliyat turlari 
turli-tuman bo‘lib, nafaqat pul muomalasi va kreditlashni amalga oshirish 
va tartibga solish, balki investitsiyalash, qimmatli qog‘ozlar oldi-sotdisi, 
mulk egasi yoki mablag‘larni taqsimlovchilar bilan tuzilgan shartnomalar 
boʻyicha pul mablag‘larini boshqarishni ham amalga oshiradi. Hozirgi 
ko‘rinishdagi banklar quyidagi uchta asosiy operatsiyalarni bajaradi:
1) aholi va yuridik shaxslarning bo‘sh turgan pul mablag‘larini qabul 
qiladi (bank faoliyatida bu operatsiyalar “omonat operatsiyalari” deb 
yuritiladi); 
2) mazkur mablag‘larni vaqtincha pul mablag‘lariga muhtoj 
bo‘lganlarga taqdim etadi, ya’ni “kreditlash” bilan shug‘ullanadi;
3) yuridik va jismoniy shaxslar o‘rtasida hisob-kitoblarni amalga 
oshiradi.

---

206 
Banklarda mamalakat valyuta tushumlarining asosiy qismi shakllanadi 
va bu sohadagi munsabatlardan aholining barchasi bahramand bo‘ladi. Shu 
sababli ham bank sohasini rivojlantirish ustuvor vazifalardan hisoblanadi. 
Bu 
vazifani 
amalga 
oshirish 
birinchi 
navbatda 
banklarning 
raqobatbardoshligini, ular bilan bo‘ladigan munosabatda birinchi navbatda 
mijozning huquq va qonuniy manfaatlari ustunligi ta’minlanishi hamda 
himoya qilinishi muhim hisoblanadi. 
Bank xizmatlari moliyaviy xizmatlari bozorining bir qismi hisoblanadi 
va uning o‘ziga xos xususiyatlari mavjud. Mazkur xizmatlarni faqatgina 
Oʻzbekiston Respublikasi Markaziy bankida roʻyxatdan o‘tgan va 
litsenziyaga ega bo‘lgan tijorat banklari amalga oshirishi mumkin. Bank 
tijorat tashkiloti bo‘lib, bank faoliyati deb hisoblanadigan quyidagi faoliyat 
turlari majmuyini amalga oshiradigan yuridik shaxsdir: 
yuridik va jismoniy shaxslardan omonatlar qabul qilish hamda qabul 
qilingan mablag‘lardan tavakkal qilib, kredit berish yoki investitsiyalash 
uchun foydalanish; 
to‘lovlarni amalga oshirish. 
Bank xizmatlari ham banklarning faoliyatidan kelib chiqqan holda uch 
yo‘nalishda olib boriladi. Banklar jismoniy va yuridik shaxslar 
mablag‘larini jalb qilish, mablag‘larni joylashtirish hamda to‘lovlarni 
amalga oshirish boʻyicha xizmatlar ko‘rsatadi. 

---

207 
Bank tizimi har qanday davlat moliya tizimining eng muhim 
elementlaridan biri hisoblanadi. U iqtisodiy o‘sishni ta’minlash, inflatsiya 
(pul qadrsizlanishi) va to‘lov balansini tartibga solish kabi joriy va ustuvor 
vazifalarni hal etish uchun foydalaniladi. 
Amaldagi qonunchilik Oʻzbekiston Respublikasi bank tizimining ikki 
darajali tuzilmasini mustahkamlab bergan bo‘lib, u bozor iqtisodiyoti 
mamlakatlari uchun xosdir. 
Birinchi daraja Oʻzbekiston Respublikasi Markaziy banki bo‘lib, u 
mamlakat butun bank tizimiga boshchilik qilib, unga rahbarlikni amalga 
oshiradi. Uning funksiyalari o‘zining asosiy ko‘rinishlari bilan bozor 
iqtisodiyoti rivojlangan davlatlarda bunday banklar bajaradigan vazifalarga 
o‘xshash. 
Ikkinchi daraja tijorat banklari tizimi bo‘lib, unga aksiyadorlik, 
xususiy, aralash turdagi banklar, chet el kapitali ishtirokidagi banklar va 
boshqalar kiradi. Tijorat banklari mamlakat bank tizimining negizini 
tashkil etadi. Ularning asosiy vazifasi omonatlarni jalb etish, ularni qarz 
oluvchilar o‘rtasida taqsimlash, hisob-kitob operatsiyalarini amalga 
oshirishdan iborat. Xo‘jalik yurituvchi subyektlar va qarz mablag‘larining 
boshqa isteʼmolchilari uchun tijorat banklari kreditlarning asosiy manbayi 
hisoblanadi.
Amaldagi qonunchilikka muvofiq bank faoliyati operatsiyalari 
kiradigan 
operatsiyalarni 
amalga 
oshirishi 
mumkin. 
Bunday 
operatsiyalarga “Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida” qonunining
5-moddasiga asosan pul mablag‘larini omonatlarga (depozitlarga) jalb 
etish, to‘lovlarni amalga oshirish, shu jumladan bank hisobvaraqlarini 
ochmasdan amalga oshirish, jismoniy va yuridik shaxslarning bank 
hisobvaraqlarini, shu jumladan banklarning vakillik hisobvaraqlarini 
ochish hamda yuritish, kreditlarni ularning qaytarilishi, foizliligi va 
muddatliligi sharti bilan o‘z nomidan o‘zining mablag‘lari hamda jalb 
etilgan mablag‘lar hisobidan berish, chet el valyutasi bilan naqd va naqdsiz 
shakllardagi operatsiyalar, jismoniy yoki yuridik shaxs bilan tuzilgan 
shartnoma boʻyicha mol-mulkni ishonchli boshqarish, inkassatsiya va 
kassa xizmatlarini ko‘rsatish, uchinchi shaxslar nomidan ularning 
majburiyatlari bajarilishini nazarda tutuvchi kafolatlar berish va boshqa 
majburiyatlarni qabul qilish, uchinchi shaxslardan pul shaklidagi 
majburiyatlarning bajarilishini talab qilish huquqini olish (faktoring), 
qimmatli qog‘ozlarni chiqarish, xarid qilish, sotish, ularning hisobini 
yuritish va ularni saqlash, mijoz bilan tuzilgan shartnomaga binoan 
qimmatli qog‘ozlarni boshqarish, ular bilan boshqa operatsiyalarni bajarish, 
affillangan qimmatbaho metallar sotib olish va sotish, shu jumladan 
metallarni 
mas’ul 
saqlash 
hisobvaraqlarini 
hamda 
metallarning 
egasizlantirilgan (jismoniy bo‘lmagan) hisobvaraqlarini yuritish, 

---

208 
qimmatbaho metallardan yasalgan tangalarni sotib olish va sotish, 
hosilaviy moliya vositalari (derivativlar) bilan operatsiyalarni amalga 
oshirish, hujjatlarni yoki qimmatliklarni saqlash uchun maxsus binolarni 
yoki ularning ichidagi seyflarni ijaraga berish, lizing berish, qonun 
hujjatlarida nazarda tutilgan shakllarda qarz berish, moliyaviy 
operatsiyalar bilan bog‘liq maslahat xizmatlari ko‘rsatish, aktivlar 
majmuyini (portfelini) boshqarish, elektron pullarni chiqarish, ulardan 
foydalanish va to‘lash kabi operatsiyalar kiradi. 
Banklar faqatgina mazkur operatsiyalarni amalga oshirish huquqiga 
egalar. Banklar bevosita ishlab chiqarish, savdo va sug‘urta faoliyati bilan 
shug‘ullanishga haqli emas, qonun hujjatlarida nazarda tutilgan hollar 
bundan mustasno. 
Auditorlik xizmati bozori ham mamlakat moliya bozorida yetakchi 
o‘rin tutadi. Oʻzbekiston Respublikasiga o‘tgan asrning 90-yillaridan 
boshlab audit mustaqil nazorat turi sifatida kirib keldi. Mazkur 
faoliyatning huquqiy asoslari 1992-yil 2-dekabrdagi “Auditorlik faoliyati 
to‘g‘risida”gi qonun bilan belgilangan edi. Hozirgi kunda auditorlik 
faoliyati Oʻzbekistonda audit qaror topdi va u tobora ko‘proq rivojlanib 
bormoqda. Xalqaro standartlarni hisobga olingan holda auditning 
qonunchilik va boshqa normativ bazasi yaratildi, uni amalga oshirish 
usullari takomillashtirilib borilmoqda. “Auditorlik faoliyati to‘g‘risida” 
qonun 2000-yil 26-mayda yangi tahrirda qabul qilindi. Ushbu qonunning 
2-moddasiga ko‘ra auditorlik faoliyati deganda auditorlik tashkilotlarining 
auditorlik xizmatlari ko‘rsatish boʻyicha tadbirkorlik faoliyati tushuniladi. 
Amaldagi qonunchilikka muvofiq auditorlik tashkilotlarining quyidagi 
professional xizmatlarini ko‘rsatishlari mumkin: 
• buxgalteriya hisobini yo‘lga qo‘yish, qayta tiklash va yuritish; 
• moliyaviy hisobotni tuzish; 
• milliy moliyaviy hisobotni buxgalteriya hisobi xalqaro standartlariga
o‘tkazish; 
• xo‘jalik yurituvchi subyektlarning moliya-xo‘jalik faoliyatini tahlil 
qilish; 
• buxgalteriya hisobi, soliq solish, rejalashtirish, menejment va
moliya-xo‘jalik faoliyatining boshqa masalalari yuzasidan konsalting 
xizmati; 
• soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlar boʻyicha hisob-kitoblar va 
deklaratsiyalarni tuzish. 
• xo‘jalik yurituvchi subyekt taftish komissiyasining (taftishchisining)
vazifalarini amalga oshirish. 

---

209 
Audit majburiy va tashabbusli bo‘lishi mumkin. Agar tashabbusli 
tekshiruv iqtisodiy subyektning qarori boʻyicha amalga oshiriladigan 
bo‘lsa, majburiy audit uning xohish-irodasi va istagiga bog‘liq bo‘lmagan 
va qonunchilikda belgilangan hollarda majburiy tartibda o‘tkaziladi. Har 
yili quyidagilar majburiy auditorlik tekshiruvidan o‘tishi kerak: 
• aksiyadorlik jamiyatlari; 
• banklar va boshqa kredit tashkilotlari; 
• sug‘urta tashkilotlari; 
• investitsiya fondlari hamda yuridik va jismoniy shaxslarning 
mablag‘larini jamlab turuvchi boshqa fondlar hamda ularning investitsiya 
aktivlarini ishonchli boshqaruvchilar; 
• manbalari yuridik va jismoniy shaxslarning ixtiyoriy badallari 
bo‘lmish xayriya fondlari va boshqa ijtimoiy fondlar; 
• mablag‘larining hosil bo‘lish manbalari qonun hujjatlarida nazarda 
tutilgan, yuridik va jismoniy shaxslar tomonidan qilinadigan majburiy 
ajratmalar bo‘lmish budjetdan tashqari fondlar; 
• ustav fondida davlatga tegishli ulush bo‘lgan xo‘jalik yurituvchi 
subyektlar va davlat unitar korxonalari; 
• fond va tovar birjalari. 
Auditorlik faoliyatini litsenziyalash Oʻzbekiston Respublikasi Vazirlar 
Mahkamasining 2019-yil 13-martdagi 218-son qarori bilan tasdiqlangan 
“Auditorlik faoliyatini litsenziyalash tartibi to‘g‘risida”gi nizomga 
muvofiq olib boriladi. Auditorlik faoliyatini litsenziyalash Oʻzbekiston 
Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan amalga oshiriladi.