Toshkent davlat yuridik universiteti

8.3. Qimmatli qog‘ozlar, valyuta, bank va audit xizmatlari bozorlarini 
huquqiy tartibga solish 
Tovarlar bozoridan tashqari mazkur tovar bozorini rivojlanishiga 
xizmat qiluvchi qimmatli qog‘ozlar bozori, bank xizmatlari bozori, audit 
xizmatlari va sug‘urta xizmatlari bozorlari ham muhim rol o‘ynaydi. 
Qimmatli qog‘ozlar bozori, bank xizmatlari ko‘rsatish va sug‘urta 
xizmatlari ko‘rsatish bozorini moliya bozori deb ham ataladi.
Oʻzbekiston Respublikasining “Raqobat to‘g‘risida” qonuniga 
muvofiq moliya bozori – banklar hamda boshqa kredit, sug‘urta va o‘zga 
moliya tashkilotlari tomonidan ko‘rsatiladigan moliyaviy xizmatning, 
shuningdek, qimmatli qog‘ozlar bozori professional ishtirokchilari 

---

194 
xizmatlarining Oʻzbekiston Respublikasi hududidagi yoki uning bir 
qismidagi muomala doirasi bo‘lib, u Oʻzbekiston Respublikasining 
ma’muriy-hududiy bo‘linishiga mos kelmasligi mumkin va mazkur 
muomala doirasi chegaralarida bunday xizmatni ko‘rsatish imkoniyati 
mavjud bo‘ladi. 
Qimmatli qog‘ozlar bozori paydo bo‘lganiga unchalik ko‘p vaqt 
bo‘lmagan bo‘lsa-da, hozirgi zamon itisodiyotining ajralmas qismi bo‘lib 
qolgan. Qimmatli qog‘ozlar bozori moliya bozorining bir qismi bo‘lib, 
unda bo‘sh turgan pul mablag‘larini qayta taqsimlash jarayoni sodir 
bo‘ladi, ya’ni iqtisodiyotning bir sohasidan boshqa sohasiga kapitali 
qo‘yilishi ta’minlanadi. Qimmatli qog‘ozlar bozori qimmatli qog‘ozlarning 
muomalada bo‘lish doirasi hisoblanadi.
Fond bozorini o‘rganish boʻyicha taniqli olim M.Y. Alekseyevning 
ta’riflashiga ko‘ra: “Qimmatli qog‘oz u bilan bog‘liq bo‘lgan mulkiy 
munosabatlarni aks ettiruvchi hujjat bo‘lib, bozorda mustaqil ravishda 
aylanishi hamda oldi-sotdi va boshqa sotuvlarning obyekti bo‘lishi, doimiy 
va bir marotabalik daromad manbayi vazifasini o‘tashi, pul kapitalining 
turi sifatida namoyon bo‘lishi mumkin
1
”. 
Qimmatli qog‘ozlarning ushbu ta’rifida faqat mulkiy munosabatlar 
ko‘rib chiqilgan. Vaholanki, bugungi kunda qimmatli qog‘ozlar 
aksiyadorlarning kompaniya umumiy yig‘ilishida ovoz berish huquqi, 
emitentning faoliyati to‘g‘risidagi axborotni talab qilish huquqi kabi 
nomulkiy huquqlarni ham aks ettirishi mumkinligi ma’lum. Ayrim 
iqtisodchilar qimmatli qog‘ozlarni “emitent tomonidan qog‘oz yoki 
elektron shaklda chiqarilgan qarzdorlik, amalga oshirilgan investitsiya, 
qabul qilingan majburiyatlar va boshqa mulkiy va nomulkiy munosabatlar 
haqida guvohlik beruvchi hujjat” sifatida ta’riflaydilar
2
. 
Oʻzbekiston Respublikasida qimmatli qog‘ozlar bozorining paydo 
bo‘lishi davlat korxonalarini xususiylashtirish va aksiyadorlik 
korxonalariga aylantirish jarayonlari bilan bog‘liq. Bu bozor boshqa 
barcha bozorlardan, eng avvalo, unda aylanadigan tovar qimmatli 
qog‘ozlar bilan ajralib turadi. O‘z navbatida, ularning aylanishi bu bozor 
ishtirokchilarining alohida tarkibi, uning faoliyat ko‘rsatish tartibi uni 
tartibga solish qoidalarini belgilaydi. 
1
Алексеев М.Ю. Рынок ценных бумаг. - М.: Финансы и статистика, 1992.
2
Ядгаров Т.Д. Депозитарная система рынка корпоративных ценных бумаг Узбекистана и ее 
интеграция в международный рынок капитала: д. … канд. экон. наук. – Ташкент: ИЭ АН РУз., 2003. – 
С.62. 

---

195 
Milliy iqtisodiyotning tubdan yangilash, islohotlarni bosqichma-
bosqich amalga oshirish va uning jahon iqtisodiyotining rivojlanish 
darajasiga yetkazish, jamiyatda zamonaviy bozor munosabatlarining 
shakllanishini taqozo qiladi. Qimmatli qog‘ozlar bozori esa moliya 
bozorining tarkibiy qismi sifatida, bozor iqtisodiyotining negizi va 
yurgizuvchi kuchi bo‘lib, milliy iqtisodiyotning rivojlanish darajasini 
ko‘rsatish va uning asosiy indikatori hisoblanadi. 
Shuni aytish joizki, qimmatli qog‘ozlar bozorining muvaffaqiyatli 
faoliyat ko‘rsatishining yagona modelining o‘zi bo‘lmaydi. Tajribada esa 
boshqa mamlakatlarda ushbu bozor yaxshi faoliyat ko‘rsatayotganligi 
sababli uni ko‘chirishning nafaqat iloji yo‘q, balki maqsadga ham muvofiq 
emas. Shuni ham inobatga olish lozimki, har bir bozor ichki va tashqi 
o‘zgarishlardan kelib chiqqan, doimiy rivojlanish va o‘zgarishda bo‘ladi. 
Bulardan kelib chiqib, shuni aytish mumkinki, bozorlar o‘zlarida hali 
to‘laligicha tashkil etilgan, qotib qolgan tizimlarni ko‘rsatmay, balki 
doimiy 
rivojlanishdagi 
organlarni 
tasavvur 
etadi. 
Rivojlangan 
mamlakatlarning tajribalari shundan dalolat bermoqdaki, qimmatli 
qog‘ozlar bozorini tartibga solishda davlat va professional (ya’ni maxsus 
tashkil 
etilgan 
qimmatli 
qog‘ozlar 
bozorining 
professional 
ishtirokchilarining 
tashkilotlari 
tomonidan 
amalga 
oshiriladigan) 
bo‘laklarga bo‘lish eng maqsadga muvofiq usul sanaladi. Bunday 
taqsimotga muvofiq qimmatli qog‘ozlar bozorini tartibga solishning bir 
necha asosiy modellari mavjud. 
Birinchi model qimmatli qog‘ozlar bozorining asosan davlat idoralari 
tomonidan tartibga solinishini va bunday tartibga solish bo‘yicha 
vakolatlarning kichik qismi o‘zini o‘zi tartibga soluvchi tashkilotlarga 
berilishini nazarda tutadi (Fransiya). 
Ikkinchi model, aksincha, fond bozorini tartibga solish boʻyicha 
mavqelarning eng katta hajmini o‘zini o‘zi tartibga soluvchi tashkilotlarga 
berilishini nazarda tutadi, bunda davlat faqat asosiy nazorat qilish 
vakolatlarini saqlab qoladi (Buyuk Britaniya). 
Ko‘pchilik hollarda esa birinchi va ikkinchi modellarning 
uyg‘unlashuvi ko‘zga tashlanadi. 
Rossiya fuqarolik huquqida qimmatli qog‘oz tushunchasiga bizning 
mamlakatimizdagi kabi ta’rif berilgan. Unga ko‘ra qimmatli qog‘oz bu 
mulkiy huquqlar belgilangan shakl va majburiy rekvizitlarga ega bo‘lgan 
hujjat hisoblanib, ularni taqdim etgan taqdirdagina mazkur huquqlarni 
amalga oshirish mumkin
1
. 
1
Россия Федерацияси Фуқаролик кодекси, 1994. 142-модда 

---

196 
Jahon banki bergan maʼlumotlarga ko‘ra, dunyodagi rivojlanayotgan 
mamlakatlardagi fond bozorlari inqirozgacha bo‘lgan 2003–2006-yillar 
oralig‘ida o‘sish tendensiyasiga erishgan bo‘lsa, inqirozdan keyingi davrda 
esa jahon qimmatli qog‘ozlar bozoridagi spikulyativ jarayonlar taʼsirida bu 
ko‘rsatkich pasayganligini ko‘rishimiz mumkin.
Rivojlanayotgan mamlakatlar orasida Hindiston YaIMga nisbatan 
qimmatli qog‘ozlar savdo aylanmasi boʻyicha yetakchilik qilmoqda
(48,9 %). Bundan keyingi o‘rinlarda Turkiya 46 %, Chexiya 16,7 %, 
Braziliya 14,3 %, Vengriya 13,5 %, Misr 16 %, Chili 10,5 % bo‘lsa, eng 
past ko‘rsatkichga ega bo‘lgan Estoniyada 8,9 % va Polshada 5,8%ni 
tashkil etgan
1
. 
Oʻzbekistonda bir necha yillardan buyon qimmatli qog‘ozlar savdo 
aylanmasi YaIMga nisbatan 1-1,5 % dan oshmaganligini qayd etgan holda 
qimmatli qog‘ozlar bozori rivojlanishning dastlabki pog‘onalarida 
ekanligini xulosa qilish mumkin. 
Oʻzbekiston Respublikasida ham qimmatli qog‘ozlar bozori jadal 
rivojlanib bormoqda. 
Mamlakatimizda qimmatli qog‘ozlar bozorini rivojlantirishga taʼsir 
etuvchi omillar quyidagilar hisoblanadi: 
birinchidan, 2007-yil AQSHda boshlangan jahon moliyaviy-iqtisodiy 
inqirozining asosiy sabablaridan biri sifatida xalqaro miqyosda qimmatli 
qog‘ozlar bozorini tartibga soluvchi mexanizmning mavjud emasligi 
ko‘rsatilayotganligi; 
ikkinchidan, Respublika aholisi turmush farovonligi oshib, ular 
qo‘lida naqd va boshqa ko‘rinishdagi kapitalning mavjudligi va bu 
mablag‘larni investitsiya ko‘rinishida qimmatli qog‘ozlarga jalb etish 
imkoniyati paydo bo‘layotganligi; 
uchinchidan, qimmatli qog‘ozlar bozori to‘g‘risidagi maʼlumotlarning 
shaffoflik darajasi. 
Qimmatli qog‘ozlar bozori – yuridik va jismoniy shaxslarning 
qimmatli qog‘ozlarni chiqarish, joylashtirish va ularning muomalasi bilan 
bog‘liq munosabatlari tizimi “Qimmatli qog‘ozlar bozori to‘g‘risida”gi 
Oʻzbekiston Respublikasi qonunining 3-moddasida qimmatli qog‘ozlar 
bozori ikki turga bo‘linadi: 
1) birlamchi qimmatli qog‘ozlar bozori, ya’ni qimmatli qog‘ozlarni 
chiqarish paytida, qimmatli qog‘ozlarni emitentdan uning birinchi egasiga 
topshirishda vujudga keladi; 
1
Манба: ЖБ, ХВФ, ЖФБФ, S-P статистик маълумотларидан олинди. 

---

197 
2) ikkilamchi qimmatli qog‘ozlar bozori qimmatli qog‘ozlarning 
birinchi va keyingi egalari tomonidan fuqarolik huquqiy shartnomalar 
tuzish orqali qayta sotilish paytida vujudga keladi. 
Oʻzbekiston Respublikasida qimmatli qog‘ozlar muomalasi bilan 
bog‘liq munosabatlar quyidagi qonunlar bilan tartibga solinadi: 
“Qimmatli qog‘ozlar bozori to‘g‘risida”gi Oʻzbekiston Respublikasi 
qonuni ( 2015-yil 3-iyun, O‘RQ–387-son). 
“Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya 
qilish to‘g‘risida”gi Oʻzbekiston Respublikasi qonuni ( 2014-yil 6-may, 
O‘RQ–370-son). 
“Birjalar va birja faoliyati to‘g‘risida”gi Oʻzbekiston Respublikasi 
qonuni (2014-yil 12-sentabr, O‘RQ–375-son). 
“Investitsiya va pay fondlari to‘g‘risida”gi Oʻzbekiston Respublikasi 
qonuni (2015-yil 28-avgust, O‘RQ–395-son). 
Quyidagilar qimmatli qog‘ozlar bozor subyektlari hisoblanadi. 
Emitent – emissiyaviy qimmatli qog‘ozlar chiqaruvchi va ular 
yuzasidan qimmatli qog‘ozlarning egalari oldida majburiyatlari bo‘lgan 
yuridik shaxs. 
Investor – qimmatli qog‘ozlarni o‘z nomidan va o‘z hisobidan oluvchi 
yuridik yoki jismoniy shaxs. 
Fond birjasi – ommaviy va oshkora birja savdolarini oldindan 
belgilangan joyda va belgilangan vaqtda o‘rnatilgan qoidalar asosida 
tashkil etish hamda o‘tkazish orqali faqat qimmatli qog‘ozlar savdosi 
uchun sharoitlar yaratib beruvchi yuridik shaxs; 
Qimmatli qog‘ozlar bozorining professional ishtirokchisi – qimmatli 
qog‘ozlar bozorida professional faoliyatni amalga oshiruvchi yuridik 
shaxs. Bunday shaxslar sirasiga investitsiya vositachisi, investitsiya 
maslahatchisi, investitsiya fondi, investitsiya aktivlarini ishonchli 
boshqaruvchi, transfer-agent, qimmatli qog‘ozlarning birjadan tashqari 
savdosi tashkilotchisi. 
Qimmatli qog‘ozlar bozorini davlat tomonidan tartibga solish: 
qimmatli qog‘ozlar bozoridagi professional faoliyatni hamda birja 
faoliyatini litsenziyalash va (yoki) bunday faoliyatga nisbatan majburiy 
talablar belgilash; 
qimmatli qog‘ozlar chiqarilishlarini roʻyxatdan o‘tkazish hamda 
chiqarish to‘g‘risidagi qarorlarda nazarda tutilgan shartlar va 
majburiyatlarga emitentlarning rioya etishi ustidan nazorat qilish; 

---

198 
qimmatli qog‘ozlar to‘g‘risidagi axborot qonun hujjatlariga muvofiq 
oshkor qilinishini ta’minlash; 
qimmatli qog‘ozlar bozori mutaxassislarini attestatsiyadan o‘tkazish; 
qimmatli qog‘ozlar bozori ishtirokchilarining faoliyati ustidan qonun 
hujjatlarida belgilangan tartibda nazorat qilish orqali amalga oshiriladi. 
Oʻzbekiston Respublikasi Kapital bozorini rivojlantirish agentligi 
qimmatli qog‘ozlar bozori va lotereyalar tashkil etish faoliyatini tartibga 
solish, shuningdek, korporativ boshqaruvni rivojlantirish boʻyicha 
vakolatli davlat organi hisoblanadi.
Oʻzbekiston Respublikasi Kapital bozorini rivojlantirish agentligiga 
qimmatli qog‘ozlar bozori va korporativ boshqaruvni shakllantirish, 
rivojlantirish, nazorat qilish va tartibga solish sohasida yagona davlat 
siyosati amalga oshirilishini ta’minlash, qimmatli qog‘ozlar bozori 
to‘g‘risidagi hamda aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning 
huquqlarini himoya qilish to‘g‘risidagi qonun hujjatlari ijro etilishi ustidan 
nazoratni amalga oshirish, fond birjalarining faoliyati, qimmatli qog‘ozlar 
bozoridagi professional faoliyat va lotereyalarni tashkil etish boʻyicha 
faoliyatni litsenziyalash kabi vazifalar yuklatilgan
1
. 
Qimmatli qog‘ozlar – hujjatlar bo‘lib, ular mazkur hujjatlarni 
chiqargan yuridik shaxs bilan ularning egasi o‘rtasidagi mulkiy huquqlarni 
yoki qarz munosabatlarini tasdiqlaydi, dividendlar yoki foizlar tarzida 
daromad to‘lashni hamda ushbu hujjatlardan kelib chiqadigan huquqlarni 
boshqa shaxslarga o‘tkazish imkoniyatini nazarda tutadi. 
“Qimmatli qog‘ozlar bozori to‘g‘risida”gi Oʻzbekiston Respublikasi 
qonuni 3-moddasiga ko‘ra amaldagi qonunchilikka asosan qimmatli 
qog‘ozlar 2 turga bo‘linadi: 
emissiyaviy qimmatli qog‘ozlar – bitta chiqarilish doirasida bir xil 
belgilar va rekvizitlarga ega bo‘lgan, mazkur chiqarilish uchun yagona 
shartlar asosida joylashtiriladigan hamda muomalada bo‘ladigan qimmatli 
qog‘ozlar. 
Quyidagilar emissiyaviy qimmatli qog‘ozlar sirasiga kiradi: 
aksiya – o‘z egasining aksiyadorlik jamiyati foydasining bir qismini 
dividendlar tarzida olishga, aksiyadorlik jamiyatini boshqarishda ishtirok 
etishga va u tugatilganidan keyin qoladigan mol-mulkning bir qismiga 
bo‘lgan huquqini tasdiqlovchi, amal qilish muddati belgilanmagan, 
egasining nomi yozilgan emissiyaviy qimmatli qog‘oz. 
1
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2019-yil 7-avgustdagi 650-sonli qarori bilan 
tasdqilangan “O‘zbekiston Respublikasi Kapital bozorini rivojlantirish agentligi to‘g‘risida”gi nizom 8-bandi 

---

199 
Obligatsiya – emissiyaviy qimmatli qog‘oz bo‘lib, u obligatsiyani 
saqlovchining obligatsiyaning nominal qiymatini yoki boshqa mulkiy 
ekvivalentini obligatsiyani chiqargan shaxsdan obligatsiyada nazarda 
tutilgan muddatda olishga, obligatsiyaning nominal qiymatidan qatʼiy 
belgilangan foizni olishga bo‘lgan huquqini yoxud boshqa mulkiy 
huquqlarini tasdiqlaydi. 
Xalqaro obligatsiya sotiladigan emissiyaviy qimmatli qog‘oz bo‘lib, u 
emitent tomonidan chiqariladi va moliyaviy tashkilotlarning guruhi 
tomonidan joylashtiriladi, emitentning mamlakatidan tashqari bir yoki 
undan ko‘proq davlatda taklif etiladi, birlamchi ravishda (shu jumladan, 
obuna boʻyicha) faqat ushbu guruh orqali sotib olinadi. 
Opsion emissiyaviy qimmatli qog‘oz bo‘lib, u o‘z emitentining 
muayyan miqdordagi qimmatli qog‘ozlarini unda nazarda tutilgan 
muddatda, qatʼiy belgilangan narx boʻyicha sotib olishga bo‘lgan huquqini 
tasdiqlaydi. 
Oʻzbekiston Respublikasining g‘azna majburiyatlari emissiyaviy 
qimmatli qog‘ozlar bo‘lib, ular emissiyaviy qimmatli qog‘ozlar egalari 
Oʻzbekiston Respublikasining Davlat budjetiga pul mablag‘lari 
kiritganligini tasdiqlaydi va bu qimmatli qog‘ozlarga egalik qilishning 
butun muddati mobaynida qatʼiy belgilangan daromad olish huquqini 
beradi
1
. 
2. Noemissiyaviy qimmatli qog‘ozlar – “Qimmatli qog‘ozlar bozori 
to‘g‘risida”gi Oʻzbekiston Respublikasi qonuniga muvofiq emissiyaviy 
qimmatli qog‘ozlar tushunchasiga oid bo‘lmagan qimmatli qog‘ozlar. 
Quyidagilar noemissiyaviy qimmatli qog‘ozlar sirasiga kiradi: 
veksel – veksel beruvchining yoxud vekselda ko‘rsatilgan boshqa 
to‘lovchining vekselda nazarda tutilgan muddat kelganda veksel egasiga 
muayyan summani to‘lashga doir qatʼiy majburiyatini tasdiqlovchi 
noemissiyaviy qimmatli qog‘oz. 
Depozit sertifikati – bankka qo‘yilgan omonat summasini va 
omonatchining (sertifikat saqlovchining) omonat summasini hamda 
sertifikatda shartlashilgan foizlarni sertifikatni bergan bankdan yoki shu 
bankning istalgan filialidan belgilangan muddat tugaganidan keyin olish 
huquqini tasdiqlovchi noemissiyaviy qimmatli qog‘oz . 
1
Qimmatli qog‘ozlar bozori to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi qonuni. Qonun hujjatlari maʼlumotlari 
milliy bazasi. 05.01.2018. 03/18/456/0512-son. 

---

200 
Amaldagi qonunchlikka asosan qimmatli qog‘ozlar muomalasi 
qimmatli qog‘ozlar bozorida yuridik va jismoniy shaxslar tomonidan 
bitimlar tuzish orqali amalga oshiriladi. Bunda aksiyalarning oldi-sotdi 
bitimlari qimmatli qog‘ozlarning uyushgan savdosidagina amalga 
oshiriladi, aksiyadorlarning talabiga ko‘ra aksiyalarning aksiyadorlik 
jamiyati tomonidan qaytarib sotib olinishi bundan mustasno. 
Faqatgina fond birjasi, fond bo‘limini tashkil etgan valyuta birjasi va 
qimmatli qog‘ozlarning birjadan tashqari savdo tashkilotchisi qimmatli 
qog‘ozlar savdosining tashkilotchilari hisoblanadi.