Toshkent davlat yuridik universiteti

Raqobatga qarshi harakatlar tasnifi 
Raqobatning ikki muhim tamoyili mavjud: erkinlik (
free competition
) 
va halollik (
fair competition
). Raqobatning mazkur tamoyillarining 
buzilishiga olib keluvchu harakatlat raqobatga qarshi harakatlar sifatida 
baholanadi.

---

171 
Xorijiy davlatlarda raqobatga qarshi harakatlar 3 ta yirik kategoriyaga 
bo‘linadi: (1) xususiy monopoliya (
private monopolization
), (2) savdoni 
asossiz cheklash (
unreasonable restraint of trade
), (3) insofsiz savdo 
amaliyoti (
unfair trade practices
).
Joriy qonunchiligimizga esa “Raqobatga qarshi harakatlar” sifatida (1) 
ustun mavqeni suiisteʼmol qilish, (2) raqobatni cheklaydigan kelishib 
olingan harakatlar va bitimlar, (3) insofsiz raqobat kabi kategoriyalar 
koʻrsatilgan. Shuningdek, qonunchiligimiz savdolarni va iqtisodiy 
konsentratsiyani monopoliyaga qarshi tarzda tartibga solishni ham alohida 
belgilab bergan. 
7.2. Ustun mavqe va uni suiisteʼmol qilish 
 
Ustun mavqe 
Ustun mavqe deganda tovar yoki moliya bozorida xoʻjalik yurituvchi 
subyektning raqobatlashuvchi xoʻjalik yurituvchi subyektlarga bogʻliq 
boʻlmagan holda unga oʻz faoliyatini amalga oshirish va raqobatning 
holatiga hal qiluvchi taʼsir koʻrsatish, tegishli bozorga boshqa xoʻjalik 
yurituvchi subyektlarning kirishini qiyinlashtirish yoxud ularning iqtisodiy 
faoliyat erkinligini boshqacha tarzda cheklash imkoniyatini beradigan 
holat tushuniladi. 
Tovar va moliya bozorida xo‘jalik yurituvchi subyektning yoki 
shaxslar guruhining ustun mavqeyi mavjudligini aniqlash quyidagi 
izchillikda amalga oshiriladi: 
birinchi, tovarlar va moliyaviy xizmatlarning bir-birining o‘rnini 
bosishini hisobga olgan holda tovar yoki moliya bozori chegaralarini 
aniqlash; 
ikkinchi, xo‘jalik yurituvchi subyektning va (yoki) shaxslar 
guruhining bozor ulushini aniqlash; 
uchinchi, tovar va moliya bozorida xo‘jalik yurituvchi subyektning 
yoki shaxslar guruhining ustun mavqeyini eʼtirof etish. 
Tovar yoki moliya bozori – Oʻzbekiston Respublikasi hududida tovar yoki 
moliyaviy xizmatlarning yoxud Oʻzbekiston Respublikasining ma’muriy-
hududiy boʻlinishiga mos kelmasligi mumkin boʻlgan muomaladagi hamda 
ularni sotib olish va xizmat koʻrsatish imkoni mavjud boʻlgan chegaralardagi 
qismining muomala doirasi. 

---

172 
Tovar bozorining chegaralari isteʼmolchilar tomonidan tovarni erkin 
sotib olish tamoyili bo‘yicha, moliya bozori chegaralari uchun esa 
moliyaviy xizmatlar isteʼmolchilari erkin (olish) imkoniyati tamoyili 
bo‘yicha aniqlanadi. 
Bozor ulushi xo‘jalik yurituvchi subyekt yoki shaxslar guruhining 
aniq tovar bozoridagi savdo-sotiqlar hajmining umumiy hajmidagi 
ishtirokini ifodalovchi ko‘rsatkich hisoblanadi. 
O‘zbekistonda xo‘jalik yurituvchi subyektni ustun mavqe deb eʼtirof 
etish mazkur subyekt tovarining bozordagi ulushiga qarab belgilanadi. 
Bunda xo‘jalik yurituvchi subyektning yoki shaxslar guruhi