Тошкент давлат юридик университети

 
 
Atmosfera havosining transchegaraviy ifloslanishi. Atmosfera 
havosini muhofaza qilish, iqlim o‘zgarishi hamda ozon qatlami 
buzilishi va oldini olishning xalqaro huquqiy asoslari 
 
Bugungi kunda atmosfera havosining transchegaraviy ifloslanishi 
eng muhim masalalardan biridir. 1979-yilda qabul qilingan BMT Yevropa 
iqtisodiy komissiyasining (YIK) atmosfera havosining uzoq masofalarda 
transchegaraviy ifloslanishi to‘g‘risidagi konvensiyasi atmosfera havosini 
ifloslantirish bilan kurashishda hamkorlikdagi harakatlar uchun asos 
yaratdi.
Mazkur hujjat majburiy yuridik kuchga ega bo‘lgan protokollarni 
ishlab chiqish yo‘li bilan aniq ifloslantiruvchi moddalarni chiqarishni 
cheklash bo‘yicha asos yaratdi. 1984-yildan boshlab, to hozirgi davrga 
qadar bu borada sakkizta protokol qabul qilindi. Ular oltingugurt 
(oltingugurt dioksidi), azot oksidlari, uchuvchan organik birikmalar (UOB) 
og‘ir metallar va barqaror organik ifloslantiruvchi (BOI) chiqindilar va 
transchegara oqimlarini qisqartirishga qaratilgan.
1. Hozirgi 
paytda 
“Oltingugurt 
chiqindisi 
yoki 
ularning 
transchegaraviy oqimlarini kamida 30% ga kamaytirish to‘g‘risida”gi 
Protokol (Xelsinki, 1985) va oltingugurtning chiqindilarini yanada 
kamaytirish to‘g‘risidagi Protokol (Oslo, 1994) e’tiborli ahamiyatga 
egadir. “Oltingugurt chiqindilarini yoki ularning transchegaraviy 
oqimlarini kamida 30% ga kamaytirish to‘g‘risida”gi Protokol ikki 
talabdan iborat: 

oltingugurt 
chiqindisini 
(yoki 
ularning 
transchegaraviy 
oqimlarini) 1993-yilga kelib 1980-yilda qayd etilgan darajaga 

---

210 
qaraganda 30% ga kamaytirish va mana shu kamaytirishlar 
hajmini saqlab qolish; 

oltingugurt chiqindilari haqidagi hisobotni ijroiya organiga 
taqdim etish zarurligi.
“Oltingugurt chiqindilarini yanada kamaytirish to‘g‘risida”gi 
Protokol 1985-yildagi oltingugurt bo‘yicha Protokolga qaraganda ancha 
talablar qo‘yadi, lekin uning o‘rnini bosmaydi. 
2. Shuningdek, azot oksidlari chiqindilarini yoki ularning 
transchegaraviy oqimlarini cheklash to‘g‘risidagi Protokol (Sofiya, 1988) 
1994-yil oxiriga kelib va keyingi yillarda azot oksidlari (NO
x
) chiqindilari 
1987-yil darajasidan oshmasligini ta’minlashni talab etadi. 1993-yilga 
kelib iqtisodiy maqsadga muvofiq eng yaxshi uslublardan foydalanib, bir 
vaqtning o‘zida mavjud statsionar manbalardan chiqadigan chiqindilarni 
chegaralash bo‘yicha choralarni ishlab chiqish bilan katta manbalar va 
yangi statsionar va harakatdagi manbalar barcha toifalariga chiqindi 
chiqarish bo‘yicha milliy me’yorlar qo‘llanilishini ta’minlash zarur. 
3. O‘zbekiston Respublikasida transport vositalarini etilsiz benzin 
bilan ta’minlash borasidagi talabga 2008-yilda erishish ko‘zda tutilmoqda. 
Uchuvchan organik birikmalar (UOB) to‘g‘risidagi Protokol (Jeneva, 
1991) antropogen kelib chiquvchi UOB chiqindilarini 1999-yilda 1984–
1990-yillar davri bilan solishtirilganda 30% ga kamaytirilishini talab etadi.
4. Barqaror organik ifloslantiruvchilar (BOI) bo‘yicha Protokol 
(Orxus, 1998) atrof-muhitga BOI chiqindilarni tashlash, keltirish va ajratib 
chiqarishni cheklash, qisqartirish yoki to‘xtatish talab etadi. 
Biroq, inson so‘nggi yillar davomida tabiatni, yer qobig‘i bo‘lmish 
biosferani, atmosfera havosini shunchalar o‘zgartirib yubordiki, natijada 
uning million yillar davomida tarkib topgan go‘zalligi va musaffoligiga 
raxna solinmoqda, nabotot va hayvonot olamining noyob namunalari 
kamayib ketmoqda. 
O‘zbekiston 
Respublikasining 
Birinchi 
Prezidenti 
Islom 
Karimovning tashabbusi bilan 2008-yil 13-martda o‘tkazilgan “Orol 
muammolari, ularning aholi genofondi, o‘simlik va hayvonot olamiga 
ta’siri hamda oqibatlarini yengillashtirish uchun xalqaro chora-
tadbirlari”
67
, 2014-yil may oyidagi “Orol dengizi mintaqasidagi ekologik 
ofat oqibatlarini yumshatish bo‘yicha hamkorlikni rivojlantirish”
68
mavzusidagi xalqaro konferensiyalarining o‘tkazilishi ham alohida 
ahamiyatga egadir.
67
Xalq so‘zi.–2008-yil 13-mart. 
68
Xalq so‘zi. –2014-yil.16-may. 

---

211 
Bundan tashqari, mamlakatimizda O‘zbekiston Respublikasi 
Vazirlar Mahkamasining 2013-yil 27-maydagi 142-son qarori asosida 
2013–2017-yillarda O‘zbekiston Respublikasida atrof-muhit muhofazasi 
bo‘yicha harakatlar Dasturlari
69
ning tasdiqlanishi ham muhim ahamiyat 
kasb etib, tabiiy resurslardan oqilona foydalanish va ularni ekologik 
muhofaza qilishga e’tibor qaratildi. 
Ta’kidlash joizki, atmosfera havosining transchegaraviy ifloslanishi 
ozon qatlami buzilishiga ham olib keladi. Ushbu muammoga xalqaro 
doirada e’tibor beriladi. 1980-yilda mavjud bo‘lgan ozon darajasi 
taxminan 2050-yilga kelib yana tiklanishi mumkinligi Monreal 
protokolining ko‘zga ko‘ringan muvaffaqiyatlaridan biri hisoblanadi. 
1993-yil 18-mayda O‘zbekiston Respublikasi Vena Konvensiyasi va 
Monreal Protokolida o‘zining ishtiroki bo‘yicha huquq va majburiyatlarini 
tasdiqladi va mazkur hujjatlarga qo‘shilishdan kelib chiquvchi 
majburiyatlarni o‘z bo‘yniga oldi. 
Ozonni buzuvchi moddalar bo‘yicha Monreal protokoli va tegishli 
tuzatishlarga (London, Kopengagen, Monreal, Pekin) binoan ozonni 
buzuvchi moddalarni ishlab chiqarish, iste’mol qilish va chiqarishni 
qisqartirish bo‘yicha asosiy natijalarga erishildi va erishib kelinmoqda. 
Ozonni buzuvchi moddalar (OBM) iste’mol qilishni kamaytirishga 
qaratilgan strategiya muvaffaqiyatiga bir necha omillar yordam berdi: 
muqobil moddalar va uning jarayonlari ishlab chiqildi, zarur bo‘lgan 
hollarda Monreal Protokoliga o‘zgartirishlar kiritish uchun ilmiy 
baholashdan 
foydalanildi, 
“umumiy, 
lekin 
difrensiyalashtirilgan 
(taqsimlangan) javobgarlik prinsipi” tan olindi.
1998-yil 1-mayda O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Monreal 
protokoliga London va Kopengagen o‘zgartirishlarini ratifikatsiya qildi. 
BMTning xati bo‘yicha mazkur o‘zgartirishlar 1998-yil 8-sentyabrdan 
kuchga kirdi. London o‘zgartirishlarini ratifikatsiya qilish ozonni 
buzadigan moddalarni musodara etish bo‘yicha faoliyatni amalga 
oshirishda mamlakatning kelishilgan harakatlarini Global ekologik 
Fonddan (GEF) to‘lash uchun grantlar va kompensatsiya fondi 
ko‘rinishida moliyaviy yordam olishga huquq beruvchi muhim sharti 
hisoblanadi. 
Alohida ta’kidlash joizki, bugungi kunda iqlimning o‘zgarishi 
ko‘plab ekologik muammolarni keltirib chiqarishi mumkin. Shu 
munosabat bilan “iqlim o‘zgarishi”ning xalqaro miqyosdagi ahamiyatli 
69 
O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to‘plami, 2013 y., 22-son, 282-modda.

---

212 
tomoni muhimdir. Shu munosabat bilan bu sohada O‘zbekiston 
Respublikasining ekologik siyosati alohida ahamiyatga ega.
1993-yilda O‘zbekiston Iqlim o‘zgarishi haqidagi BMT ning 
Doiraviy konvensiyasiga (RKIK) qo‘shildi. 1998-yilda Kioto Protokolini 
imzoladi. Bu protokol 1999-yil 20-avgustda ratifikatsiya qilindi. 1997-
yildan boshlab, O‘zbekistonda iqlim tizimiga antropogen ta’sirlarni 
tekshirish va inventarizatsiya qilish, iqlimning o‘zgarishini tahlil qilish, 
BG manbalari va oqimlarini sistemalashtirish dasturi amalga oshirila 
boshlandi. Tabiiy resurslarga salbiy ta’sirni baholashga yondashishlar 
ishlab chiqildi. Iqlim o‘zgarishining salbiy oqibatlarini kamaytirish 
bo‘yicha muhim tadbirlar ishlab chiqildi. 
Iqlim o‘zgarishi to‘g‘risidagi BMT ning Doiraviy konvensiyasi 
bo‘yicha O‘zbekiston Respublikasi birinchi milliy axboroti bo‘yicha 
(2 davri, 2001-yil) 1999-yilda BG umumiy miqdori 160,5 million tonna 
SO
2
–ekvivalentiga yetdi va BG global komissiyasining 0,7% ni tashkil 
etdi. 
Shunday ekan, ushbu masalani xalqaro hamjihatlikda hal etish o‘ta 
muhim ahamiyatga ega.
Ya’ni, birinchi marotaba BMTning atrof-muhit va rivojlanish 
bo‘yicha tuzilmasi – YUNISED 1992-yilda Rio de-Janeyroda iqlim 
o‘zgarishi masalalariga bag‘ishlangan xalqaro konferensiya tashkil etdi. 
Ushbu katta anjuman yakunida Birlashgan Millatlar Tashkilotining “Iqlim 
o‘zgarishi to‘g‘risida”gi Konvensiyasi qabul qilindi. Uning asosiy maqsadi 
atmosferaga chiqarilayotgan parnik gazlarining miqdorini kamaytirish, 
agar ahvol shu darajada qoladigan bo‘lsa, yaqin kelajakda ekologiyaga 
jiddiy xavf solishdan insoniyatni ogohlantirish edi. Ushbu maqsadga 
erishish uchun barcha mamlakatlarning keng ko‘lamli hamkorligi va 
parnik gazlarini qisqartirish yo‘lida xalqaro miqyosda o‘tkazilayotgan 
chora-tadbirlarda faol ishtirok qilish talab etiladi. Faqat 1997-yil dekabriga 
kelib mazkur Konvensiya talablarini amalda ijro etishga kirishildi.
2002-yil avgust-sentabr oylarida kelib YUNISED Yoxannesburgda 
Butundunyo sammitini tashkillashtirdi. Unda asosiy e’tibor BMT 
Konvensiyasi va Kioto Protokolidagi shartlar hamda majburiyatlarning 
bajarilishiga qaratildi. Aytish joizki, 2005-yilning 16-fevralida Kioto 
protokoli xalqaro-huquqiy hujjat sifatida kuchga kirdi. Uni 150 ta 
mamlakat rasman imzoladi. 
O‘zbekiston 1993-yil BMTning iqlim o‘zgarishi bo‘yicha 
konvensiyasini, 1998-yil noyabr oyida Kioto protokolini imzoladi, 1999-
yil 20-avgustda esa ratifikatsiya qildi. Shundan buyon mamlakatimiz 
mazkur hujjatlarda belgilab berilgan majburiyatlarini og‘ishmay bajarib 

---

213 
kelayotir. 2006-yil 6-dekabrda O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 
“Kioto protokolining musaffo rivojlanish mexanizmi doirasida investitsiya 
loyihalarini amalga oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qarori, 2007-yil 
10-yanvarda Vazirlar Mahkamasining “Kioto protokoli Toza taraqqiyot 
mexanizmi doirasida investitsiya loyihalarini tayyorlash va amalga 
oshirish tartibi haqidagi Nizomni tasdiqlash to‘g‘risida”gi qarori e’lon 
qilindi. 
O‘zbekiston BMTning iqlim o‘zgarishi konvensiyasi talablarini 
muvaffaqqiyatli bajarib, iqlim o‘zgarishi oqibatlarini yengillashtirish va 
unga moslashish choralarini, jumladan, Kioto bayonnomasi doirasida Toza 
rivojlanish loyihalarini amalga oshirmoqda. O‘zbekiston hozirgi vaqtgacha 
Toza rivojlanish mexanizmi bo‘yicha 15 loyihani amalga oshirdi. 
Mamlakatimiz Mustaqil Davlatlar Hamdo‘stligi va Sharqiy yevropa 
davlatlari orasida ro‘yxatga olingan Toza rivojlanish mexanizmi loyihalari 
bo‘yicha birinchi o‘rinni, chiqarmalar hajmini qisqartirish bo‘yicha jahon 
reytingida hozirgi vaqtda 15 o‘rinni egallamoqda. 
Mamlakatimizda chiqariladigan bug‘xona gazlarini kamaytirish 
bo‘yicha katta ish olib borilmoqda. 2007–2012-yillarda Vazirlar 
Mahkamasining tegishli qaroriga muvofiq 188 ming avtotransport vositasi 
gaz yonilg‘isiga o‘tkazildi. Yurtimizda qayta tiklanuvchi energiya 
manbalari, xususan, quyosh energiyasini rivojlantirishga alohida e’tibor 
qaratilmoqda. 
E'tiborli 
tomoni 
ham 
shundaki, 
O‘zbekiston Respublikasi 
delegatsiyasi 2015-yil 30-noyabrda Parijda bo‘lib o‘tgan BMTning Iqlim 
o‘zgarishi bo‘yicha konvensiyasi a’zolarining XXI konferensiyasida ham 
muvofoqiyatli ishtirok etganligi ham jahon andozalariga mos ijobiy holat 
bo‘lib hisoblanadi.