Toshkent davlat yuridik universiteti mamasiddiqov muzaffarjon musajonovich esanova zamira normurotovna

tahrirdagi  “Sudlar  to‘g‘risida”gi  Qonuni  muhim  ahamiyat  kasb  etadi. 
Mazkur Qonunda sud tizimi, sudning vazifalari, sudda ish ko‘rish bo‘yicha 
                                                            
3
  Ўзбекистон  Республикасининг  2017  йил  12  апрелдаги  “Судлар  тўғрисида”ги  Ўзбекистон  Республикаси 
Қонунига,  Ўзбекистон  Республикасининг  Фуқаролик  процессуал  ва  Хўжалик  процессуал  кодексларига 
ўзгартиш  ва  қўшимчалар  киритиш  ҳақида”ги  Қонуни  //  “Ўзбекистон  Республикаси  қонун  ҳужжатлари 
тўплами”, 2017 йил 17 апрель, 15-сон, 242-модда. 

---

 
FUQAROLIK PROTSESSUAL HUQUQI  
 
 
muhim prinsiplar, sudlarning tuzilishi, sudyalarning huquqiy maqomi bilan 
bog‘liq normalar mustahkamlangan. 
Fuqarolik  protsessual  huquqining  manbasi  sifatida  fuqarolik 
protsessining  alohida  yo‘nalishlarini  tartibga  soladigan  boshqa  qonun 
hujjatlari  ham  muhim  ahamiyatga  ega.  Fuqarolik  protsessual  huquqining 
bunday  manbalari  sifatida  O‘zbekiston  Respublikasining  2001  yil  29 
avgustdagi “Prokuratura to‘g‘risida”gi, “Sud hujjatlari va boshqa organlar 
hujjatlarini  ijro  etish  to‘g‘risida”gi  Qonunlari,  shuningdek  2017  yil  
6  apreldagi  O‘zbekiston  Respublikasining  “O‘zbekiston  Respublikasi 
Sudyalar oliy kengashi to‘g‘risida”gi Qonuni shular jumlasidandir.    
O‘zbekiston  Respublikasini  yanada  rivojlantirish  bo‘yicha  harakatlar 
strategiyasida nazarda tutilgan ustuvor yo‘nalishlarni ijro etish maqsadida  
2018-yil  23-yanvar  kuni  O‘zbekiston  Respublikasining  Fuqarolik 
protsessual  kodeksi  (keyingi  o‘rinlarda  FPK  deb  yuritiladi)  qabul  qilindi 
va 2018-yilning 1-aprelidan amalga kiritildi. Mazkur Kodeks besh bo‘lim, 
47-bob va 462-moddadan iborat. 
FPKning  “Umumiy  qoidalar”  deb  nomlangan  birinchi  bo‘limida 
quyidagi  boblar  mavjud:  asosiy  qoidalar,  fuqarolik  sud  ishlarini  yuritish 
prinsiplari,  sud  tarkibi,  sudyani  va  protsessning  boshqa  ishtirokchilarini 
rad qilish, sudga taalluqlilik va sudlovga tegishlilik, fuqarolik sud ishlarini 
yuritish  ishtirokchilari,  sudda  vakillik,  dalillar,  da’voni  ta’minlash,  ish 
yuritishni  to‘xtatib  turish,  arizani  ko‘rmasdan  qoldirish,  ish  yuritishni 
tugatish,  sud  xarajatlari,  protsessual  majburlov  choralari,  protsessual 
muddatlar, sud xabarnomalari va chaqiruvlari, kelishuv bitimi. 
FPKning  “Birinchi  instansiya  sudida  ish  yuritish”  deb  nomlangan 
ikkinchi bo‘limi sud ishlarini yuritishning barcha turlarida qo‘llaniladigan 
umumiy  qoidalar  va  sud  ishlarini  yuritish  turlari  uchun  tatbiq  etiladigan 
maxsus  normalar  mustahkamlangan  kichik  bo‘limlardan  iborat.  1-kichik 
bo‘limda  buyruq  tartibida  ish  yuritish,  2-kichik  bo‘limda  da’vo  ishni 
yuritish, 3-kichik bo‘limda alohida tartibda ish yuritish, 4-kichik bo‘limda 
esa  hakamlik  sudining  hal  qiluv  qarori  bilan  bog‘liq  bo‘lgan  ishlarni 
yuritishga doir normalar o‘z ifodasini topgan.  
FPKning “Fuqarolik protsessida chet el fuqarolari va tashkilotlarining, 
fuqaroligi  bo‘lmagan  shaxslarning  ishtiroki”  deb  nomlangan  3-bo‘limida 
umumiy  qoidalar,  chet  davlat  sudlarining  va  chet  davlat  hakamlik 
sudlarining  (arbitrajlarining)  hal  qiluv  qarorlarini  tan  olish  hamda  ijro 
etishga  oid  masalalar  o‘rin  olgan.  Muqaddam  amalda  bo‘lgan  FPKdan 
farqli  ravishda  mazkur  bo‘limda  chet  el  fuqarolari  va  tashkilotlarining 

---

 
 
12 
FUQAROLIK PROTSESSUAL HUQUQI  
 
fuqarolik  protsessual  huquqlari,  fuqaroligi  bo‘lmagan  shaxslarning 
fuqarolik  protsessual  huquqlari,  chet  el  fuqarolari  va  tashkilotlari, 
fuqaroligi  bo‘lmagan  shaxslar  ishtirok  etayotgan  nizolar,  shuningdek 
loaqal bittasi chet elda yashab turgan taraflar o‘rtasidagi nizolar bo‘yicha 
fuqarolik  ishlari  O‘zbekiston  Respublikasi  sudlarining  sudloviga  tegishli 
bo‘lishi,  chet  davlatlarga  nisbatan  da’volar,  chet  davlat  sudlarining  sudga 
doir topshiriqlarini ijro etish va O‘zbekiston Respublikasi sudlarining chet 
davlat sudlariga topshiriqlar bilan  murojaat qilishi bilan bog‘liq normalar 
belgilab qo‘yildi. 
FPKning  “Sud  hujjatlarini  qayta  ko‘rish”  deb  nomlangan  to‘rtinchi 
bo‘limida  umumiy  qoidalar,  apellatsiya  instansiyasi  sudida  ish  yuritish, 
kassatsiya  instansiyasi  sudida  ish  yuritish,  nazorat  instansiyasi  sudida  ish 
yuritish,  qonuniy  kuchga  kirgan  sud  hujjatlarini  yangi  ochilgan  holatlar 
bo‘yicha qayta ko‘rish masalalariga oid normalar belgilangan. 
FPKning  beshinchi  bo‘limi  “Sud  hujjatlarining  ijrosi”  deb  nomlanib, 
ushbu  bo‘limda  sud  hujjatlarining  ijrosiga  bag‘ishlangan  qator  moddalar 
o‘rin olgan. 
Ayrim  toifadagi fuqarolik ishlarini sudda ko‘rish tartibini belgilovchi 
protsessual  normalar  o‘z  ifodasini  topgan  bir  qator  Kodekslar  ham 
fuqarolik  protsessual  huquqining  manbasi  hisoblanadi.  Xususan, 
O‘zbekiston  Respublikasining  Fuqarolik  kodeksi,  Iqtisodiy  protsessual 
kodeksi,  Mehnat  kodeksi,  Oila  kodeksi,  Uy-joy  kodeksi,  Soliq  kodeksi 
shular  jumlasidandir.  Masalan,  Fuqarolik  kodeksi  fuqarolik  huquqlarini 
sud  orqali  himoya  qilish  shakllarini  (10-modda),  fuqaroni  sud  tartibida 
muomalaga  layoqatsiz  deb  topish  (30-modda),  fuqaroning  muomala 
layoqatini  cheklash  (31-modda),  fuqaroni  bedarak  yo‘qolgan  deb  topish 
(33-modda),  fuqaroni  vafot  etgan  deb  e’lon  qilish  (36-modda)  asoslarini 
nazarda tutadi.    
Shuningdek,  Mehnat  kodeksida  mehnat  nizosini  ko‘rishni  so‘rab 
sudga  murojaat  qilish,  bevosita  tuman  (shahar)  sudlarida  ko‘rilishi  lozim 
bo‘lgan  mehnat  nizolari,  mehnatga  doir  ayrim  ishlar  bo‘yicha  qarorlarni 
ijro etish, xodimlarni sud xarajatlaridan ozod qilish masalalari o‘z ifodasini 
topgan. 
Oila kodeksida fuqarolik protsessi sohasini tartibga soladigan ko‘plab 
normalar  mavjud.  Masalan,  xotinining  homiladorlik  vaqtida  va  bola 
tug‘ilganidan  keyin  bir  yil  mobaynida  er  xotinining  roziligisiz  nikohdan 
ajratish  to‘g‘risida  ish  qo‘zg‘atish-ga  haqli  emasligi  (39-modda),  sud 
ishning  ko‘rilishini  keyinga  qoldirib,  er-xotinga  yarashish  uchun  olti 

---

 
FUQAROLIK PROTSESSUAL HUQUQI  
 
 
oygacha  muhlat  tayinlashga  haqli  bo‘lishi  (40-modda)  to‘g‘risidagi 
normalar shular jumlasidandir. 
Fuqarolik  protsessual  huquqining  manbalari  sifatida  O‘zbekiston 
Respublikasi  qo‘shilgan  xalqaro  shartnomalar  ham    e’tirof  etiladi. 
Masalan,  O‘zbekiston  Respublikasi  Oliy  Majlisining  1995-yil  22- 
dekabrdagi  “1954-yil  1-martda  imzolangan  Fuqarolik  protsessi 
masalalariga  doir  Gaaga  konvensiyasini  ratifikatsiya  qilish  to‘g‘risida”gi 
183 I-sonli qarori, O‘zbekiston Respublikasi va Ozarboyjon Respublikasi 
o‘rtasida  fuqarolik,  oilaviy  va  jinoiy  ishlar  bo‘yicha  huquqiy  yordam 
hamda  huquqiy  munosabatlar  to‘g‘risida  Shartnoma  (Toshkent,  1997-yil 
18-iyun, 
O‘zbekiston 
Respublikasi 
Oliy 
Majlisining 
1997-yil  
30-avgustdagi  488  I-son  qaroriga  muvofiq  ratifikatsiya  qilingan), 
O‘zbekiston  Respublikasi  Oliy  Majlisining  2004-yil  30-apreldagi  624  II-
son  qaroriga  muvofiq  ratifikatsiya  qilingan  hamda  2004-yil  
11-noyabrdan  kuchga  kirgan  O‘zbekiston  Respublikasi  bilan  Bolgariya 
Respublikasi  o‘rtasida  fuqarolik  ishlari  bo‘yicha  huquqiy  yordam 
ko‘rsatish  to‘g‘risida  shartnoma  (Sofiya,  2003-yil  24-noyabr)  va 
boshqalar.  Darhaqiqat,  O‘zbekiston  Respublikasi  Konstitutsiyasining 
muqaddimasida  xalqaro  huquqning  umum  e’tirof  etilgan  qoidalari 
ustunligi  tan  olinishi  nazarda  tutilgan.  Konstitutsiyada  mustahkamlab 
qo‘yilgan  mazkur  qoidani  rivojlantirish  maqsadida  1995-yil  22-dekabrda 
“O‘zbekiston  Respublikasining  xalqaro  shartnomalari  to‘g‘risida”gi 
Qonuni qabul qilingan.  
Fuqarolik  protsessual  huquqining  manbalari  sifatida  qonun  osti 
normativ-huquqiy 
hujjatlar, 
xususan 
O‘zbekiston 
Respublikasi 
Prezidentining farmon va qarorlari, Vazirlar Mahkamasining qarorlari ham 
e’tirof etiladi. Masalan,
 
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2016-yil 
21-oktabrdagi  “Sud-huquq  tizimini  yanada  isloh  qilish,  fuqarolarning 
huquq  va  erkinliklarini  ishonchli  himoya  qilish  kafolatlarini  kuchaytirish 
chora-tadbirlari  to‘g‘risida”gi  PF–4850-son,  2017-yil  7-fevraldagi 
“O‘zbekiston  Respublikasini  yanada  rivojlantirish  bo‘yicha  Harakatlar 
strategiyasi 
to‘g‘risida”gi 
PF–4947-son, 
2017-yil 
21-fevraldagi 
“O‘zbekiston Respublikasi sud tizimi tuzilmasini tubdan takomillashtirish 
va faoliyati samaradorligini oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida” PF–4966-
son,  2017-yil  10-apreldagi  “O‘zbekiston  Respublikasi  Sudyalar  oliy 
kengashini  shakllantirish  to‘g‘risida”gi  PF–5006-son farmonlari,  2017-yil 
30-avgustdagi  “Sudlar  faoliyatiga  zamonaviy  axborot-kommunikatsiya 

---

 
 
14 
FUQAROLIK PROTSESSUAL HUQUQI  
 
texnologiyalarini  yanada  joriy  etish  chora-tadbirlari  to‘g‘risida”gi  
PQ–3250-son Qarori
 
shular jumlasidandir.
 
Ma’lumki,  O‘zbekiston  Respublikasining  “Sudlar  to‘g‘risida”gi 
Qonunining  17-moddasiga  ko‘ra,  O‘zbekiston  Respublikasi  Oliy  sudi 
Plenumi  sud  amaliyotini  umumlashtirish  materiallarini  ko‘rib  chiqadi  va 
qonun  hujjatlarini  qo‘llash  masalalari  bo‘yicha  tushuntirishlar  berishga 
vakolatli  hisoblanadi.  Qonun  hujjatlarini  qo‘llash  masalalari  bo‘yicha 
O‘zbekiston  Respublikasi  Oliy  sudi  Plenumining  tushuntirishlari  sudlar, 
ushbu  tushuntirishlar  berilgan  qonun  hujjatlarini  qo‘llayotgan  boshqa 
organlar,  korxonalar,  muassasalar,  tashkilotlar  va  mansabdor  shaxslar 
uchun majburiydir (“Sudlar to‘g‘risida”gi Qonunning  21-moddasi).