Тошкент давлат юридик университети фуқаролик ҳУҚУҚИ дарслик II қисм

2. Франшизинг ва унинг ўзига хос белгилари

Ўзбекистон Республикаси қонунчилигида франшизингнинг - комплекс тадбиркорлик лицензияси шартномаси деб номланади. Комплекс тадбиркорлик лицензияси шартномаси (франшизинг шартномаси) буйича бир тараф (лицензиар) иккинчи тарафга (лицензиатга) ҳақ эвазига лицензиарнинг фирма номидан ҳамда қўриқланадиган тижорат ахборотидан, шунингдек шартномада назарда тутилган мутлақ ҳуқуқларга кирувчи бошқа объектлардан (товар белгиси, хизмат кўрсатиш белгиси ва ихтиролар ҳамда бошқалардан) лицензиатнинг тадбиркорлик фаолиятида фойдаланиш ҳуқуқини ўз ичига оладиган мутлақ ҳуқуқлар комплекси (лицензия комплекси)ни бериш мажбуриятини оладиган шартнома.

Ушбу таърифдан келиб чиқиб, қуйидаги хулосага келиш мумкин.
Биринчидан, франшизинг шартноманинг алохида тури ҳисобланади.
Иккинчидан, шартнома нарсаси мутлақ ҳуқуқлар комплекси (лицензия комплекси), шунингдек мутлақ ҳуқуқнинг бошқа объектлари (товар белгиси, хизмат кўрсатиш белгиси, ихтиролар ва ҳ.к.).
Учинчидан, франшизинг ҳеч қачон бепул беришни назарда тутмайди. Агар тарафлар бепул бериш ҳақида шартнома тузган бўлсалар, у ҳолда бундай шартнома ҳақиқий эмас деб тан олиниши мумкин, чунки қонунчилик талабларига жавоб бермайди. Шу билан бирга қонунда назарда тутилган бундай талаб йирик холдинглар манфаатларига мос келмайди. Холдинг ягона бизнес сиёсатига эга бўлиб, унга аффилланган компаниялар сарф-ҳаражатларини қисқартиришдан манфаатдор. Шу боисдан холдинг ичида шундай тузилма юзага келадики, унда ақлий мулк объектларидан фойдаланиш ҳуқуқи аффилланган компаниялар ўртасида шартнома тузмасдан бепул асосда ўтади.
Франшизинг шартномасини таърифлашда “мутлақ ҳуқуқлар” ибораси алоҳида эътиборни талаб этади. Мутлақ ҳуқуқ бу маънода ақлий мулк объекти эгасига тегишли ҳуқуқнинг эксклюзивлигини билдиради. Франшизинг шартномасини тузар экан, мутлақ ҳуқуқ эгаси ўзига тегишли объектдан бошқа шахснинг ҳам фойдаланиши ва бундан фойда олиши учун розилик беради. Аммо ҳуқуқларнинг мутлақлиги лицензиатга нисбатан эксклюзивликни билдирмайди. Тегишлича, лицензиар, мутлақ ҳуқуқ эгаси ҳисобланиб, худди шу ҳуқуқларни бошқа шахсларга ҳам бериши мумкин.
Шундай қилиб, замонавий бизнесда франшизинг бизнеснинг шундай моделики, унда бир тараф (франчайзер) бошқа тарафга (франчайзига) ҳақ эвазига ўз номидан ишлаш ҳуқуқини беради ва шу тариқа сотув бозорини кенгайтиради. Оддийроқ қилиб айтадиган бўлсак, бу-бренд “ижараси”. Йирик компания тадбиркорга ўз бренди остида маҳсулотни сотиш ёки хизмат кўрсатиш ҳуқуқини беради.
Ривожланаётган корхона учун франчайзингнинг энг асосий афзаллиги - вақт ва кучнинг тежалишидир. Ишбилармон бизнес-режа, етказиб беришлар, сотувлар ва маркетинг тизимини ишлаб ўтирмайди. Бутун тизим яхши йўлга қўйилган бўлса, бозорга чиқиш билан боғлиқ барча хавф хатар анча камаяди.
Бунда франчайзи франчайзер томонидан белгиланадиган муайян қонунлар ва қоидалар асосида ишлаш мажбуриятини олади. Янги бизнес бошиданоқ франчайзер назорати остида бўлади, у франчайзи томонидан қабул килинган барча стандартларга риоя этилишини диққат билан кузатиб боради.
Бу қоидаларга риоя қилиш эвазига франчайзи компания номидан фойдаланиш, унинг маҳсулоти ва хизматларини таклиф қилиш, унинг ишлаб чиқариш ва маркетинг технологияларидан фойдаланиш, технологик кўмагига эришиш ҳуқуқини қўлга киритади. Франчайзер-компания эса, янги сотувлар бозорини ва қўшимча даромадни қўлга киритади. Ушбу барча ҳуқуқ ва имтиёзларни қўлга киритиш учун тадбиркор франзайзерга дастлабки бадални тўлайди, кейин савдо белгисидан фойдаланганлик учун, шунингдек унинг қўллаб-қувватлаши, ўқитиши ва консалтинг учун ҳар ой бадаллар тўлаб боради. Бундан ташқари, у бизнесни барпо этиш, зарур асбоб-ускуналарни сотиб олиш ҳамда ваколатли давлат органларининг фаолият юритишга рухсатномасини олиш учун ҳаражатларни ззи коплайди.
Бироқ бу, франчайзи товар белгисининг тўлиқ эгаси ёки компаниянинг тўлиқ ҳуқуқли ҳамкори дегани эмас. У бор йўғи брендни “ижара”га олади ҳамда “ижара хақи”ни ўз вақтида тўлаб турганда ва компания манфаатларига мувофиқ ҳаракат қилганда ундан фойдаланиш ҳуқуқига эга. Бу ҳақнинг миқдори алоҳида келишиб олинади ва шартномада мустаҳкамлаб қўйилади.
Ташқи кўринишдан франшизинг тузилмаси номи бир хил ва бир хил маҳсулот ишлаб чиқарадиган ёки битта товар белгиси остида хизматлар кўрсатадиган филиаллар ёки шуъба корхоналар тармоғига ўхшаб кетади. Филиаллар тармоғига мисол қилиб “Халк банки”, “Ўзбектелеком” АК ёки алоқа операторларини айтиш мумкин. Шўъба корхоналарига эса, “General Motors”, “Nokia-Siemens” ва бир қатор бошқа компаниялар мисол бўла олади. Филиаллар ва шўъба корхоналарда, франшизингдан фарқ қилиб, мутлақ ҳуқуқ объекти эгаси юқорида тилга олинган бизнес-тузилмаларга нисбатан мулкий ҳуқуқларга эга бўлади. Тегишинча, бундай мулкий ҳуқуқлар эгаси учун ўзининг бўлинмаси ёки шўъба корхонасига мутлақ ҳуқуқлар объектини бериш ва улардан тўлов олиш учун алоҳида шартнома тузишдан маъно йуқ. Франшизинг шартномаси эса, мустақил хўжалик юритувчи субъектлар ўртасида тузилади.