Тошкент давлат юридик университети фуқаролик ҳУҚУҚИ дарслик II қисм

2. Шартномада қатнашувчи тарафлар, уларнинг ҳуқуқ
ва мажбуриятлари

Шартномада қатнашувчи тарафларнинг ҳар бири бир вақтнинг ўзида ҳам сотувчи, ҳам сотиб олувчи ҳисоб­ланади. Бу билан айирбошлаш олди-сотди шартномасига ўхшаб кетса-да, бироқ ундан фарқ қилади. Фарқи шундаки, бунда бир мулк иккинчисига пулсиз алмаштирилади. Айни пайтда айирбошлаш олди-сотдига ўхшашлиги туфайли, унга нисбатан баҳо ва харажатлар ҳақидаги қоидалардан ташқари, олди-сотдини тартибга солувчи барча қоидалар қўлланаверади.

Бозор муносабатлари шароитида баъзи ҳолларда товар ишлаб чиқарувчилар ва тадбиркорлар билан истеъмолчилар ўртасида фуқа­ролик-ҳуқуқий муносабатларини вужудга келтирувчи асослардан бири сифатида айирбошлаш (бартер) шартномаси қўлланади. Бартер битими (итал. baratare – айирбошламоқ; инг. barter transaction сўзидан олинган бўлиб, айирбошлаш шартномаси, мавоза деб ҳам юритилади¹³. У, айниқса, бозор тизимига ўтиш даврида ўзаро ҳисоб-китоблар яхши йўлга қўйилмаган давр учун бирмунча характерлидир. Валюта беқарор бўлган ҳозирги замон халқаро савдо­сида янада кенг тарқалмоқда. Бартер битими вақтида пул тўловлари­нинг йўқлиги товар етказиб бериш баҳоларини ва уларни пул шаклида ҳисобга олишни истисно қилмайди.
Шартномада тарафлар сифатида жисмоний ва юридик шахслар қатнашиши мумкин.
Юридик шахсларнинг бу борадаги фаолияти Ўзбекистон Республикаси Президентининг 1993 йил 9 июлдаги 616-сон “Бартер асосида амалга ошириладиган экспорт-импорт операциялари бўйича тартиб бузилишлари ва суиистеъмолликларга чек қўйиш тўғрисида”ги фармони билан мустаҳкамланган. Унга кўра, валютасиз асосда экспорт-импорт бартер операцияларини амалга ошириш учун шартномалар тузиш тақиқланади¹⁴. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 1995 йил 11 апрелдаги 1096-сон “Экспорт-импорт операцияларини тартибга келтириш борасидаги қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида”ги, 2003 йил 15 январдаги 3194-сон “Ўзбекистон Республикаси Президентининг баъзи фар­монларига ўзгартиришлар киритиш тўғрисида”ги, 2005 йил 20 сен­тябрдаги 3661-сон “Ўзбекистон Республикаси Президентининг баъзи фармонларига ўзгартишлар киритиш тўғрисида”ги фармонла­рига кўра, 616-сон фармонга айрим жузъий ўзгартишлар кири­тилди¹⁵.
Таъкидланганидек, шартномада қатнашувчи тарафлар бир пайтнинг ўзида ҳам сотувчи, ҳам сотиб олувчи сифатида қатнашади. Шунинг учун ҳам шартномада қатнашувчи тарафлар деярли бир хил ҳуқуқ ва мажбуриятларга эга бўладилар.
Айирбошлаш шартномаси бўйича тарафлар:айирбошлана-ётган товарни ўз вақгида, келишилган тартибда қабул қилиб олиш;қабул қилинган товар эвазига айирбошланиши лозим бўлган товарни ўз вақтида топшириш;топширилаётган товарлар-нинг сифати, ассортименти, яхши бўлишини таъминлаш каби мажбуриятларга эгадирлар.
Шартнома мажбуриятларини муқобил равишда бажарган тарафлар иккинчи тарафдан товарнинг топширилишини; шартнома шартлари қўпол равишда бузилган бўлса, хусусан, сифатсиз товар айирбошланган, товарни топшириш муддати узрсиз узоқ муддатга кечиктирилган ҳолларда бир тараф шартномани бекор қилишга ҳақлидир.
Айирбошлаш шартномаси шартлари иккала тараф томонидан тўлиқ бажарилган бўлса, ҳар иккисида ҳам товарларга нисбатан мулк ҳуқуқи вужудга келади.