Toshkent davlat yuridik instituti o. M. Mad aliyev prokuror nazorati

188

---

Ushlab turilganlarni saqlash joylari rahbariyatlari tomonidan
qonunlami ijro etish prokuror nazoratining xususiyatlari (VUTHda).
Shubha uyg‘otuvchi va ayblanuvchilarni vaqtincha saqlash izolator- 
lari rahbariyatining qonunlami ijro etilishining nazorat qiluvchi 
prokurorning asosiy vazifasi noqonuniy tutilganlarni ozod etish- 
dadir. Vaqtincha ushlab turish hibsxonasi (VUTH) boshliqlari yoki 
javobgar navbatchilar, operativ ishchilar, militsiya navbatchi ins- 
pektorlari tomonidan keltirilgan fuqarolami bayonnoma tuzmasdan 
va prokuromi ogohlantirmasdan qabul qilib, ulami joylashtirishi 
(qamab qo‘yishi holatlarini nazardan chetda qoldirmaslik) kerak.
VUTHga kelgan shaxslar, albatta, hisob dafitarlariga kiritilishi 
lozim. Buning uchun prokuror (uning o‘rinbosari, yordamchisi) 
VUTH kameralariga kirib, u yerda bo‘lgan shaxslarni so'roq qiladi, 
ularning VUTHda saqlanishlari uchun asos bo‘ladigan hujjatlar 
borligini tekshiradi.
Jinoyat sodir etganlikda shubhalanuvchi protsessual bayonnoma 
tuzilmasdan VUTHga qamalgan bo‘lsa, bu faqat shubhalar uyg‘ot- 
ganda, fuqaroning noqonuniy saqlanishini ochish uchun qo‘lla- 
niladi.
Mast holda yoki kichik bezorilik sodir qilganlik haqidagi nizolan- 
gan aktlar bilan ushlangan, jinoyat sodir etganligidan shubhalan- 
gan hodisalar ham uchraydi. Prokuror bu hujjatlaming to ‘g‘riligini 
va bu hujjatlar orqasida noqonuniy saqlash faktlari yashirinmayot- 
ganligini tekshirishi lozim. Bunga ma’muriy jazo qo‘llanilgan shaxs­
lar tomonidan kelgan shikoyatlar, qilingan jinoyatlar haqida ular- 
dan tushuntirish olish harakati, tergovchilar tomonidan chaqiril- 
ganligi haqidagi ma’lumotlar ko'rsatma bo'la oladi.
Porkuror VUTHda noqonuniy saqlanayotgan shaxslarni o‘z 
qarori bilan ozod etib, mas’ul shaxslarni javobgarlikka tortadi. 
Prokurorning boshqa vazifasi — bu qonuniy asosda VUTHda 
saqlanayotgan shaxslarning jazo muddatini tekshirish. JPKning 
221-moddasiga asosan, jinoyat sodir etishda gumon qilinuvchi 
shaxsni saqlash 72 soatdan ortiq bo‘lmasligi kerak.
JPKning 221,224-moddasi qoidalari asosida shubhalanuvchi va 
ayblanuvchi shaxslar VUTHda 3 kundan ortiq saqlanmasliklarirn 
tasdiqlaydi. Ayblanuvchi tariqasida ishga jalb qilinib, sud orqal 
ehtiyot chorasi sifatida qamoqqa olish qo‘llangan ayblanuvchila: 
VUTHdan tergov izolatoriga o‘tkaziladi. Hibsga olingan yoki ayb­
lanuvchi VUTHda 10 kun muddatdan oshiq saqlansa, prokuror 
uni tergov izolatoridan jo ‘natish haqida ko‘rsatma beradi.
189

---

Prokuror VUTHda bo‘lar ekan, qonun tomonidan ko‘rsatilgan 
gumon qilinuvchi va ayblanuvchilar huquqi ma’muriyat tomonidan 
buzilmayotganligi va tegishli qonun va qoidalarga amal qilinayot- 
ganligini tekshiradi (himoyachisi bilan uchrashish huquqi, qarin- 
doshlarni qabul qilish, bir soatdan kam bo‘lmagan vaqt mobaynida 
aylanishi, shaxsiy xavfsizlik, xat yozish huquqi va boshq.).
Prokuror majburiyatiga VUTHda yashash sharoitlarining qonun 
bilan belgilangan sharoitlarga mosligini tekshirish kiradi (yotish 
joyi, har bir gumon qilinuvchi va ayblanuvchida choyshab borligi 
va boshq.). Prokurorlar oyida bir marta tergov izolatorlarini 
tekshirishga majburdir. Bu, asosan, qonuniylikni va asoslilikni 
ta’minlash maqsadida o‘tkaziladi. Tekshiruvlami soha boshqarmalari 
va bo'limlari bilan birgalikda amalga oshiriladi.
0 ‘zbekiston Respublikasi Bosh prokurorining sohaviy buyrug‘i, 
prokurorlar va ularning o ‘rinbosarlarini tergov izolatorlarida 
qonuniylikka amal qilinishini tekshirishda ishtirok etishlariga majbur 
etadi.
Prokuratura rahbarlarining tekshiruvlaridagi bevosita ishtiroklari, 
nafaqat, tergov izolatorlari m a’muriyatlarining qonuniylikka amal 
qilishlarini, qonun buzilishining bartaraf etilishini ta ’minlaydi, 
balki kamchilik chiqqan holatlarda barcha kelib chiquvchi qaror- 
larning bo‘ysungan prokuror tomonidan amalga oshirilayotgan 
nazorat darajasini baholash imkonini ham beradi.
0 ‘zbekiston Respublikasi Bosh prokurori buyrug‘i, ko‘rsatma 
va nizomlari bilan ham soha bo‘yicha nazoratni yetarli darajada 
amalga oshirib, ularning e ’tiborlari:
• gumon qilinuvchi va ayblanuvchilarning saqlanish qonuniy- 
ligiga;
• m a’muriyat majburiyatlarini belgilovchi normalarga amal 
qilinishiga;
• shubhalanuvchi va ayblanuvchilarning haq-huquqlariga;
• ularni mehnatga jalb etilishiga;
• ularga nisbatan mukofot va jazo choralarini qo‘llash qonuniy- 
ligiga, hibsga olinganlarning shikoyatlari, arizalarini va taklifiarini 
ko‘rib chiqish va yechishga qaratilgan bo‘lishi kerak.
Jinoiy protsessual qonunchilik talabi bo‘yicha, ayblanuvchilami 
tergov izolatoriga qabul qilish uchun qamoqqa olish tarzidagi 
ehtiyot chorasini qo‘llash haqidagi sudning ajrimi asos boluvchi 
hujjat hisoblanadi. Nazorat vaqtida prokuror tergov izolatorlari 
hujjatlari ichida ayblanuvchining hibsda saqlanish m uddatini
190

---

cho‘zish haqida xabar borligini, ayblanuvchilarga nisbatan qonun 
bilan belgilangan yoki prokuror tomonidan muddatning bitgan- 
ligini aniqlashi lozim.
Ayblanuvchilarni hibsda saqlash muddatini uzaytirish ham 
prokurorning iltimosnomasiga asosan, sud tomonidan amalga oshi­
riladi. Ehtiyot chorasi sifatida qamoqda saqlash m uddatini 
uzaytirilgan shaxslar saqlanishining qonuniyligini nazorat etuvchi 
prokuror muddat JPK normalariga mos ravishda uzaytirilganligiga 
amin bo‘lishi kerak.
Ehtiyot chorasi sifatida qamoqda saqlash muddatini prokuror 
tomonidan uzaytiriiishi mumkin emas, ushbu qarorni qabul qilish 
prokurorning vakolatiga kirmaydi, ayblanuvchi qamoqda noqonuniy 
saqlanayotganligini bildiradi. Ehtiyot chorasi sifatida qamoqda 
saqlash muddatini uzaytirish ham sudning vakolatiga taalluqlidir. 
Qamoqda saqlash muddati uzaytiriiishi lozim bo‘Isa, prokuror 
o‘zining asoslantirilgan iltimosnomasi bilan sudga murojaat qiladi. 
Sud iltimosnomani ayblanuvchi, uning himoyachisi ishtirokida 
ko‘rib chiqadi.
Ayblanuvchilarni hibsda saqlash va dastlabki tergov muddatlarini 
uzaytirishda qonunlami ijro etishning prokuror nazoratini tashkil 
etish ko‘rsatmalariga mos ravishda tergovchilar har bir ayblanuv­
chiga nisbatan qamoqda saqlanish muddati cho'zilganligi haqida 
tergov izolatorlari ma’muriyatiga darhol xabar yetkazishlari kerak. 
Uch oydan ko‘proq muddatga cho‘zish haqidagi xabarni yetkazish 
majburiyati prokuratura boshqarmalari (bo‘lim), harbiy, transport 
va boshqa (viloyat darajasidagi) prokuraturalar zimmasiga qo‘yilgan. 
Bu xabarlarning kelganligi hibsga olinganlarning shaxsiy hujjatla- 
ridan tekshiriladi.
Qamoqda saqlash haqidagi qonun talabi tergov izolatorlari 
boshliqlarini ayblanuvchining saqlash muddati tugagach va saqlash 
muddati cho‘zilganligi haqida xabar kelmagach o‘z qarorlari bilan 
ozodlikka chiqarishlarini majburlaydi. Tergov izolatori boshlig‘i boshida 
hibs muddati tugamasdan 24 soat oldin bu haqda tegishli organ yoki 
mas’ul shaxslaiga va prokurorga xabar yetkazishi lozim. Nazorat vaqtida 
diqqatni, asosan, bu talablar tergov izolatori ma’muriyati tomo­
nidan qanday bajarilayotganligiga qaratilmog‘i lozim.
Prokuror tergov izolatoriga tegishli sud qarori, dastlabki tergov 
organi va prokuror qarori yoki jinoyatning oldini olish sifatida hibs 
muddati uzaytirilmagan holda tugaganligi haqida ma’lumot kelganda 
ayblanuvchilar o‘z vaqtida ozodlikka chiqayotganliklarini tekshiradi.
191

---

Gumondorlar, ayblanuvchilar, birinchi instansiya sudi bilan 
mahkum etilganlar va kassatsion ravishda ishlarini qayta ko‘rilishi 
natijalarini kutuvchilardan tashqari tergov izolatorlarida m a’lum, 
odatda, qisqa muddatga mahkum etilganlar saqlanadi (bularga 
nisbatan hukm qonuniy kuchga kirganda). Tergov izolatorlari 
xo‘jalik ishlarini qilish uchun qoldirilgan ozodlikdan mahrum 
etilganlar, shu bilan birga, qamoqxona va koloniyalardan tergovchilar 
qarori bilan tergov ishlarini amalga oshirish uchun etap qilingan 
shaxslar ustidan nazoratni e ’tibordan chetda qoldirmaslik kerak.
Birinchi toifa shaxslariga nisbatan prokuror nazorati majburiyati, 
yuqorida qayd etilgan shaxslarga — birinchi bor mahkum etilganlar, 
muddati 3 yildan oshmaydigan, umumiy rejim koloniyasida jazoni 
o‘tovchi shaxsning va o ‘z arizasi borligida uni tergov izolatorida 
xo‘jalik ishlarini qilish uchun qoldirish imkoniyati borligi aniqla- 
nishi lozim.
Ikkinchi kategoriya shaxslariga nisbatan prokuror:
• etap qilish haqida qaror borligini; ^
• mahkum etilganni qaysi muddatda tergov izolatorida saqlash 
to ‘g‘risida ruxsatni tekshiradi.
Agar bu muddat tugagan bo‘lsa, mahkum etilgan o‘z joyiga 
qaytarilish lozim. Tergov izolatorlarida noqonuniy saqlash hollari 
kamdan kam uchraydi va bu, asosan, ayblanuvchining qamoqda 
saqlanish muddati uzaytirilganligi haqidagi m a’lumotning yetib 
kelmaganligi bilan bog‘liq.
Prokuror tergov izolatori m a’muriyati tomonidan qamoqda 
saqlanayotgan shaxslar o‘z haq-huquqlari haqida m a’lumot olish 
huquqi ta’minlanganligi, ehtiyot chorasi sifati qamoqda bo'lish 
tartibi, dissiplinar talablar, taklif, ariza va shikoyat berish tartiblari 
haqidagi m a’lumot bilan ta ’minlanganliklarini tekshiradi:
• kameralarni aylanib chiqish vaqtida prokuror mahkama nor- 
mativ aktlari bilan belgilangan huquq va majburiyatlar matni 
bo‘lishiga ishonch hosil qilish lozim;
• agarda, bu matnlar bo‘lmasa, prokuror kameradagi gumon- 
dor va ayblanuvchilardan ularga tergov izolatori m a’muriyati 
tom onidan huquq va majburiyatlari tushuntirilganligi haqida 
so‘raydi;
• bundan tashqari, prokuror qonun bilan belgilangan aniq 
huquqlarga rioya qilmaslik haqida shikoyat borligini aniqlashtiradi;
• prokuror gumondor va ayblanuvchilarga nisbatan boshqa ozod­
likdan m ahrum etilgan shaxslar tom onidan ularning shaxsiy
192

---

xavfsizligiga, hayoti va sog‘lig‘iga tahdid tug‘ilganda tergov izola- 
torida saqlash joylari ma’muriyati bulami ta’minlashini kuzatib 
borishi kerak;
• prokui or gumondor va ayblanuvchilarga nisbatan boshqa 
ozodlikdan mahrum etilgan shaxslar tomonidan ularning hayoti 
va sog‘lig‘iga tahdid tug‘ilganda, qamoqda saqlash joylari ma’mu­
riyati gumondor va ayblanuvchilarning shaxsiy xavfsizligini ta’min- 
lanishini kuzatishi lozim;
• shaxsiy hujjatlardagi boshqa kameraga ko‘chirish arizalari bilan 
tekshirish maqsadga muvofiq va bu kameradoshlari taqiqidan 
qochish ilinjidan kelib chiqmaganligini aniqlash;
• tergov izolatorida o ‘lim holatlari fakt (dalil)lari 
b o 'y i c h a
tek- 
shiruv materiallari bilan tanishish;
• tan jarohati bilan kelganlarga yordam ko'rsatish bo‘yicha tibbiy 
qism hujjatlari bilan tanishish maqsadga muvofiqdir.
M a’muriyat tomonidan qamoqda saqlanayotgan shaxslarning 
huquqlariga amal qilish va shaxsiy xavfsizliklarini ta’minlash