Toshkent davlat yuridik instituti fuqarolik huquqi

4-§.  A shyoviy  huquqlar

Ashyoviy  huquq  (inglizcha  law  of  property,  interest)  obyekti  ashyo 

bo'lgan  subyektiv  fuqarolik  huquqidir.  Ashyoviy  huquqqa  ega  bo'lgan 

shaxs  uni  m ustaqil  ravishda  hech  kimning  m a’lum   bir  harakatlariga, 

ularning  yordamiga  m uhtoj  bo'lm agan  holda  am alga  oshirishi  mumkin.1

O'zbekiston  Respublikasi  fuqarolik  qonunchiligi  ashyoviy  huquqlar 

doirasiga  quyidagilam i  kiritadi  (O'zbekiston  Respublikasi  FKning  165- 

moddasi):

m ulk  huquqi;

xo'jalik  yuritish  huquqi  va  operativ  boshqarish  huquqi; 

meros qilib qoldiriladigan yer uchastkasiga um rbod egalik qilish huquqi; 

yer  uchastkasiga  doimiy  egalik  qilish  va  undan  foydalanish  huquqi; 

servitutlar.

M ulk   (inglizcha  r g o re rtu )  —  keng  m a ’noda  ishlab  chiqarish, 

taqsimlash,  alm ashtirish  va  iste’mol  qilish  jarayonidagi  ishlab  chiqarish 

vositalarini  va  iste’mol  qilinadigan  predm etlarning  kishilar  tomonidan

1  Гражданское  право.  Словарь-справочник.  -   М.,  1996,  63-бет. 

860

www.ziyouz.com kutubxonasi

---

o‘zlashtirish bo'yicha tarixiy o'zgarib turadigan obyektiv munosabatlaridir. 

M ulk  b u   ish la b   c h iq a rish   v o s ita la ri  va  is te ’m ol  q ilish   m ollarini 

o‘zlashtirishdir.

Mulk huquqi (inglizcha right of property) m uayyan shaxslarga m a’lum 

bir moddiy ЬоуШапжц* tegishligini (o'zlashtirilganligini) mustahkamlaydigan, 

tartibga soladigan va  himoya qiladigan huquqiy normalaming yig‘indisidir.

M a’lu m k i,  m u lk   h u q u q i  h a r   b ir  h u q u q iy   tiz im d a   m ark a ziy  

aham iyatga  egadir.  Shuni  ham   ta ’kidlab  o‘tish  lozimki,  h a r  xil  tizimdagi 

m am lakatlarning  orasidagi  ham korlikda  vujudga  kelgan  m ulk  huquqi 

munosabatlarida  kollizion  tartibga  solish  o‘z  mavqeini  saqlab  qoladi.

Kolliziya  masalalarini  echishda  ashyoning  joylashgan  joyi  (lex  rie 

sitae)  prinsipi  xalqaro  amaliyotda  keng  qo'llanmoqda.

O'zbekiston  Respublikasi  FKning  1184-moddasiga  binoan  ko'chmas 

va  ko'char  mol-mulkka  nisbatan  m ulk  huquqi  ham da  boshqa  ashyoviy 

huquqlar,  agar  qonunda  boshqacha  tartib   nazarda  tutilm agan  bo'lsa,  bu 

mol-mulk  joylashgan  m amlakatning  huquqi  bo'yicha  aniqlanadi.

M ol-m u lkn in g  k o'ch m as  yoki  k o 'c h a r  a sh y o la rg a   m ansubligi, 

shuningdek,  mol-mulkning  boshqacha  yuridik  baholanishi  ana  shu  mol- 

mulk joylashgan mamlakatning huquqi bo'yicha aniqlanadi. U shbu qonun 

qaysi  ashyoviy  hu q uq,  vujudg a  kelishi  m um kinligini,  m ulk  huquqi 

predm eti  nima  bo'lishini  aniqlaydi.

M ulkning  joylashgan  joyi  qonuni  m ulk  huquqi  m azm unini  ham  

belgilaydi:  a g ar  m ulkdor  ashyoni  boshqa  davlatga  olib  kelsa,  uning 

mulkka nisbatan huquq doiralari o'zgarishi mumkin, chunki b u  davlatda 

mulkka  tegishli  qonunlar  boshqacha  m azm unda  bo'lishlari  mumkin.  Bu 

yerda  keyingi  holat  kelib  chiqadi:  a g a r  o'zbekistonlik  fuqaroga  chet 

elda  uy  yoki  boshqa  mulk  tegishli  bo'lsa,  uning  huquqi  O'zbekiston 

qonunchiligi  bilan  emas,  balki  usha  ch et  el  davlat  qonunchiligi  bilan 

belgilanadi.  Lekin  m ulk  O 'zbekiston  Respublikasiga  olib  kelinadigan 

bo'lsa,  uning  huquqiy holati  O'zbekiston  Respublikasi  qonunchiligi  bilan 

belgilanadi.

M ulkning  joylashgan  joyi  q o n u n i  (prinsipi)  ash y o v iy   (m ulkiy) 

huquqlarning  vujudga  kelishi  va  bekor  bo'lishini  aniqlaydi  (FK  1185- 

moldasi).  M ol-mulkka  nisbatan  ashyoviy  huquqlarning  vujudga  kelishi 

va  b ek o r  bo'lishi,  a g a r  O 'zb ek isto n   R esp u b lik asin in g   q o n u n la rid a  

boshqacha  ta rtib   nazarda  tu tilg an   bo'lm asa,  ashyoviy  h u q u q larn in g  

vujudga  kelishi  yoxud  bekor  bo'lishi  uchun  asos  bo'lgan  h a ra k a t  yoki 

boshqa  holat  sodir  bo'lgan  paytda  bu  mol-mulk  turgan  m am lakatning 

huquqi  bo'yicha  aniqlanadi.

www.ziyouz.com kutubxonasi

---

M ulkning joylashgan joyi  qonuni  mulk  huquqining  o'tish  shartlarini 

ham   belgilaydi.  Masalan,  O'zbekiston  Respublikasi  FK  1185-moddasi,  2- 

qismiga  binoan:  «Bitim  narsasi  bo'lgan  mol-mulkka  nisbatan  ashyoviy 

h u q u q la rn in g   v u ju d g a  kelishi  va  bekor  bo'lishi,  a g a r  ta ra fla rn in g  

k e lish u v id a   b o sh q ach a  ta r tib   b elgilang an   b o 'lm a sa ,  u s h b u   b itim  

bo'ysundirilgan  m am lakatning  huquqi  bo'yicha  aniqlanadi».

Bu  holat  quyidagicha  aham iyatga  ega  bo'lishi  mumkin.  Masalan, 

m ulk  huquqi  bir  davlatda  vujudga  keladi,  ashyo  esa  boshqa  davlatda 

joylashgan.  Masalan,  O'zbekiston  Reslublikasi  fuqarosi  Fransiya  qonuni 

bo'yicha  Fransiyada  joylashgai  mulkni  xarid  qiladi-yu,  lekin  ashyo  unga 

o'tkazilmaydi.  Bu  holatda  ushbu  fuqaro  Fransiyadagi  m ulkka  nisbatan 

m ulkdor hisoblanadi, chunki Fransiya qonunchiligiga  binoan, mulk huquqi 

vujudga  kelishi  taraflarning  kelishuviga  asosan  bo'lishi  mumkin.  Bizning 

qonunchiligimizga  binoan  (O'zbekiston  Respublikasi  FK  185-moddasi  1- 

qismi)  sh a rtn o m a   asosida  m ol-m ulk  oluvchida  m ulk  h u qu qi  ashyo 

topshirilgan  paytdan  boshlab  vujudga  keladi.

Egalik  qilish  huquqini  vuju d g a  keltiruvchi  m ud dat  tufayli  mol- 

m ulkka  nisbatan mulk  huquqining vujudga  kelishi  egalik  qilish  huquqini 

v u ju d g a   k eltiru v ch i  m u d d a t  tu g a g a n   p a y td a   m ol-m ulk  joylashgan 

m am lakatning  huquqi  bilan  aniqlanadi.

Egalik  qilish  huquqini  vujudga  keltiruvchi  m uddat  (egalik  huquqini 

tug'd iru v ch i  m uddat)  bo'yicha  m ulk  huquqining  vujudga  kelish  asosi 

bo'lib,  qonunchilik  shartlariga  binoan,  mulkka  nisbatan  uzoq  vaqt  egalik 

qilinishi  fakti  tushuniladi.

M asalan,  O 'zbekiston  R espublikasi  FK  187-moddasi,  1-qismiga 

binoan:  «Mulkdor  bo'lmagan,  lekin  ko'chmas  m ol-m ulkka  o'n  besh  yil 

davom ida  yoki  boshqa  m ol-m ulkka  besh  yil  davom ida  o'ziniki  kabi 

halol,  oshkora  va  uzluksiz  egalik  qilgan  shaxs  bu  m ol-m ulkka  m ulk 

huquqini  oladi».

Fransiya  qonunchiligiga  binoan  (FFK  2262,  2265-moddalari),  ushbu 

m ud dat  faqatgina ko'chmas m ol-mulkka nisbatan qo'llaniladi. Bu m uddat 

30 yildir. M uddat o'tgandan so'ng egallovchi bu m ulkka nisbatan mulkdor 

hisoblanadi.

GFR  va  Shveysariyada  ushbu  asos  bo'yicha  faqatgina  ko'char  mol- 

m ulkka  nisbatan  m ulk  huquqi  vujudga  kelishi  mumkin.  Bu  m uddat  10 

yil  deb   belgilangan  (GFRning  GFT,  937-paragrafi,  ShFK .-ning  728- 

moddasi).

O'zbekiston Respublikasi FKning 1186-moddasiga binoan:  «Transport 

vositalariga  va  davlat  reestrida  qayd  etilishi  lozim  bo'lgan  boshqa  mol-

www.ziyouz.com kutubxonasi

---

m ulkka  nisbatan  ashyoviy  h uqu q lar  b u   transpot  vositalari  yoki  mol- 

mulk  ro'yxatga  olingan  m am lakat  huquqi  bo'yicha  belgilanadi».

Xalqaro amaliyotda yo'lda bo'lgan ko'char m ulkka nisbatan huquqlar 

chigalliklarga  olib  keladi.  Masalan,  m ahsulot  dengiz  yoki  tem ir  yo'l  bilan 

olib kelinyapti, taraflar esa bu m ulkka nisbatan endigina bitim  tuzyaptilar. 

Bu  holatda  qaysi  qonunni  qo'llash  lozim?  Bu  yerda  yechim   O'zbekiston 

Respublikasi FKning  1187-moddasida ko'rsatilgan:  «Bitim bo'yicha yo'lda 

bo'lgan  k o 'c h a r  m ulkka  n isbatan  m ulk  huquqi  va  boshqa  ashyoviy 

huquqlar,  ag ar  taraflarning  kelishuvida  boshqacha  ta rtib   belgilangan 

bo'lm asa,  bu   m ol-m ulk  jo 'n a tilg a n   m am lak atn in g   h u q u q i  bo'yicha 

belgilanadi».

Ashyoviy  huquqlarni  himoya  qilish  esa  O'zbekiston  Respublikasi 

FKning  1188-moddasida ko'rsatilgan:  «Mulk huquqini va boshqa ashyoviy 

huquqlarni  himoya  qilishga  nisbatan  ariza  beruvchining  tanlovi  bo'yicha 

m ol-m ulk  tu rg a n   m am lakatniig  h u q uq i  yoki  sud  qaysi  m am lakatga 

qarashli  bo'lsa,  o'sha  m am lakatning  huquqi  qo'llanadi».

K o 'c h m a s  m u lkk a  b o 'lg an   m u lk   h u q u q i  va  b o sh q a  ashyov iy 

huquqlarni  him oya  qilishga  nisbatan  bu   m ulk  tu rg a n   m am lakatning 

huquqi  qo'llaniladi.  O'zbekiston  Respublikasining  davlat  reestrida  qayd 

etilgan mol-mulkka nisbatan O'zbekiston Respublikasi huquqi qo'llaniladi.

Shuningdek, qo'llaniluvchi huquqni aniqlash u chun quyidagi kollizion 

bog'lanishlarga  e’tibor  berish  kerak:

ashyoning  joylashgan  joyi  to'g'risidagi  qonun; 

m ulkdom ing  hususiy  qonuni; 

bitim  tuzilgan  joy  to'g'risidagi  qonun; 

sotuvchi  mamlakati  to'g'risidagi  qonun; 

ashyoni  jo'natish  joyi  to'g'risidagi  qonun.