Toshkent davlat yuridik instituti fuqarolik huquqi

1  Муаллифлар  жамоаси  "Фукаролик  хукуки"  ТДЮИ.  Дарслик.  Тошкент  1999  йил,  - 

бет

2  Адик  Ли.  “Узбекистан  Республикаси  Молия  хукуки",  Тошкент  -   2004,  330-бет

3  Абдулллаева  Ш.З.  Пул,  кредит  ва  банклар.  Тошкент,  "Молия”  -   2000,  33-бет.

www.ziyouz.com kutubxonasi

---

-  matbuot  tashkilotlariga  paylar  toiash;

-  aksionerlik jamiyatlari bilan a’zolari o'rtasidagi toiovlar va boshqa 

toiovlar  kiradi.

Korxona, muassasa va tashkilotlarning bankdagi hisob raqamlaridagi 

pullar  quyidagi  yo'llar  bilan  naqd  pulga  aylanadi:

-  ishchi  va  xizmatchilarga  ish  haqi  berish;

-  ko'rsatilgan  xizmatlar,  mehnat  uchun  toiovlar;

-  nafaqalar  to'lash;

-  har  xil  mukofotlar;

-  aholidan  qishloq  xo'jalik  mahsulotlari,  tovarlar  sotib  olishda;

-  davlat  zayomlari  va  lotereya  biletlari  bo'yicha  toiovlar;

-  aholi  banklardan  jamg'armalarini  olganda;

-  ahodiga  sug'urta  to'lovlari  toianganda  va  hokazo.

Naqd  pullar  quyidagi  yo'llar  bilan  naqd  pulsiz  shaklga  o'tadi:

-  uy-joy  va  kommunal  xizmatlar  uchun  toiovlar;

-   aloqa  tashkilotlariga  toiovlar;

-  har  xil  soliqlar  va  paylar  to'laganda;

-  davlat zayomlari va lotereya biletlari sotib olinganidagi tushumlar 

orqali;

-  yakka  tartibdagi  qurilish  uchun  olingan  kreditlami  to'laganda;

-  har  xil  bojlar  va  jarimalami  to'laganda;

-  dam  olish  uylari  va  boshqa  sog'lomlashtirish  muasasalari 

yoilanmalari  uchun  to'laganda  va  boshqalar.

Naqd  pul  bilan  hisob-kitob  qilishda  pul  belgilari  (banknotlar  va 

metall  tangalar)  natura  shaklida  qatnashadi.  Muomaladagi  naqd  pullar 

muomala  vositasi  va  toiov vositasi  funksiyalarini bajaradi.  T oiov vositasi 

sifatida  ular  nafaqat  tovarlar  aylanishida,  balki  bevosita  tovarni  sotish 

jarayoni  bilan  bog'liq  bo'lmagan  hisob-kitoblar  -   ish  haqi,  pensiya, 

sug'urta  summalarini  to'lash,  soliqlar  to'lash,  uy-joy  kommunal  xizmat 

uchun  toiovlar  va  boshqa  toiovlar  uchun  ham  foydalaniladi.

Fuqarolik Kodeksining  790-moddasi  1-qismiga ko'ra,  “Fuqarolarning 

tadbirkorlik  faoliyatini  amalga  oshirishlari  bilan  bog'liq  bo'lmagan  holda 

ular  o'rtasidagi  hisob-kitoblar  va  fuqarolar  ishtirokidagi  hisob-kitoblar 

naqd  pullar  bilan  yoki  naqd  pulsiz  summasi  cheklanmagan  holda  amalga 

oshirilishi  mumkin”.

Naqd  pulsiz  hisob-kitoblarda  to io v   vositasi  sifatida  naqd  pul 

boimaydi. Ular bank muassalari tomonidan bir shaxsning hisobvarag'idan 

ikkinchi  shaxsning  hisobvarag'iga  pul  o'tkaziladi  va  pul  natura  shaklida 

ishtirok etmaydi. Naqd  pulsiz hisob-kitoblar natijasida  pul  muomalasidagi

www.ziyouz.com kutubxonasi

---

naqd  pullar  miqdori  kamayadi,  naqd  pullarning  banklarda  to'planishi 

hisobiga  mablag'larning  markazlashtirlishiga  yordam  beradi,  umuman 

pul  muomalasini  tashkil  etish  va  tartibga  solishni  yengillashtiradi.

Naqd  pul  emissiyasini  cheklash,  muomaladagi  naqd  pul  siynmasi 

hajmini  kamaytirish  va  shu  orqali  pul  qadrsizlanish  jarayonlarini 

sekinlashtirish maqsadida 1998-yil  10-dekabrda “O'zbekiston Respublikasi 

bank muassalarida pul muomalasi yuzasidan ishlarni tashkil etish haqida” 

yo'riqnoma  ishlab  chiqilgan  va  unda  naqd  pul  bilan  bog'liq  bank 

operatsiyalarining  amalga  oshirilish  asoslari,  shartlari,  tartibi  belgilab 

qo'yilgan.

Naqd va  naqd pulsiz hisob-kitoblar bir-biri bilan bog'liqdir.  Masalan, 

korxonalar,  muassasa  va tashkilotlar tomonidan ishchilarga haq to'lashda 

ularning  bank  hisobvaraqlardagi  pullar  naqd  pul  shaklida  ishchilariga 

to'lanadi.  Ikkinchi  tomondan,  aholiga  naqd  pulga  xizmat  ko'rsatuvchi 

chakana  savdo  va  umumiy  ovqatlanish  korxonalari  hamda  boshqa 

tashkilotlar  o'zlariga  kelib  tushgan  naqd  pullarni  banklardagi 

hisobvaraqlarga  o'tkazadi,  ulardan  naqd  pulsiz  hisob-kitoblar  uchun 

foydalanadilar.

3-§.  Naqd  pulsiz  hisob-kitoblar  haqida  um um iy  qoidalar

Naqd  pulsiz  hisob-kitoblar  -   bank  hisob  varaqlarida  tegishli 

summalami  yozib  borish  vositasida,  ya’ni  to'lovchining  hisobvarag'idan 

oluvchining  hisobvarag'iga  mablag'larni  o'tkazish  yoki  o'zaro  talablami 

qarz  surishish  yo'li  bilan  amalga  oshiriladigan  to'lovlar  majmuidir1.

Fuqarolik  Kodeksining  790-moddasining  2-3-qism lariga  ko'ra 

“Yuridik  shaxslar  o'rtasidagi  hisob-kitoblar,  shuningdek  fuqarolarning 

tadbirkorlik  faoliyatini  amalga  oshirishi  bilan  bog'liq  holda  ular 

ishtirokidagi  hisob-kitoblar  naqd  pulsiz  tartibda  amalga  oshiriladi. 

Ko'rsatib  o'tilgan  shaxslar  o'rtasidagi  hisob-kitoblar,  agar  qonunda 

boshqacha  tartib  belgilab  qo'yilgan  bo'lmasa,  naqd  pulda  ham  amalga 

oshirilishi  mumkin.

Agar qonundan  boshqacha  tartib  kelib chiqmasa  va  bunday  tartibni 

foydalanilayotgan  hisob-kitoblar shakli  taqozo  etmasa,  naqd  pulsiz  hisob- 

kitoblar  ularda  qatnashayotgan  shaxslarning  hisobvaraqlari  ochilgan 

banklar,  boshqa  kredit  tashkilotlari  orqali  amalga  oshiriladi”.

www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Naqd  pulsiz  shaklidagi  pul  muomalasida  -  tegishli  munosabatlar 

subyektlari  o‘rtasida  to'lov  vositasi  sifatida  real  pul  birliklari  (banknotlar 

va  tangalar)  ishtirok  etmaydi.  Bunday  munosabatlarda  asosan  o'ziga  xos 

simvollar,  ya’ni  pul  massasi  muomalasi  to'g'risidagi  raqamli  yozuvlardan 

foydalaniladi1.

Naqd  pulsiz  hisob-kitoblar  korxonalar  va  tashkilotlar  o'rtasida 

quyidagi  o'zaro  munosabalarni  yuzaga  keltiruvchi  vositachidir:

a)  o'zaro  munosabatlar  (realizatsiya  qilingan  tovarlar,  bajarilgan 

ishlar,  ko'rsatilgan  xizmatlar  uchun  haq  to'lash);

b)  moliya  tizimi  bilan  munosabatlar  (soliqlar  va  boshqa  majburiy 

to'lovlarni  to'lash);

v)  kredit  tizimi  bilan  munosabatlar  (bank  kreditlarini  olish  va 

qaytarish);

g) yuqori boshqaruv organlari bilan munosabatlar (mablag'larni idora 

ichida  taqsimlash  va  qayta  taqsimlash)2.

Naqd  pulsiz  hisob-kitoblar  qisman  aholi  daromadlarini  yaratish  va 

ulardan  foydalanishga  xizmat  ko'rsatadi  (daromadlarning  bir  qismini 

omonatlarga  o'tkazish,  tovarlarga  to'lov  uchun  cheklardan  foydalanish 

va  h.k.).  Naqd  pulsiz  hisob-kitoblaming  to'g'ri  tashkil  etilishi  korxona, 

tashkilot  va  aholi  pul  daromadlari  bir  qismining  budjetga  kelib tushishi 

hamda  budjet  hisobidan  uzluksiz  moliyalash  uchun  yordam  beradi. 

Naqd  pulsiz  hisob-kitoblarning  banklar  orqali  amalga  oshirilishi 

majburiyligi  banklarda  kredit  resurslari  hosil  bo'lishini  ta’minlaydi,  pul 

oborotini  tezlashtiradi,  naqd  pul  oborotiga  ijobiy  ta’sir  ko'rsatadi.

Odatda  hisob-kitoblar  mablag'larni  oluvchilar  tomonidan  tovarlar 

yuklab berilgan, ish bajarilgan, xizmat ko'rsatilganidan keyin, shuningdek 

moliyaviy  kredit  va  boshqa  pul  majburiyatlarini  to'lash  (masalan,  soliq 

to'lovlarini  to'lash,  kreditlami  qaytarish  va  h.k.  bo'yicha  majburiyatlami 

bajarish)  muddatlari  yetib  kelganidan  keyin  amalga  oshiriladi.  Tovarlar, 

ishlar,  xizmatlar  uchun  oldindan  haq  to'lash  muayyan  shart-sharoitlarda 

amalga oshiriladi. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining «To'lov intizomi 

va  o'zaro  hisob-kitoblar  tizimini  mustahkamlash  chora-tadbirlari 

to'g'risida»  1996-yil 24-yanvardagi UP-1363-sonli qarori bilan, mulkchilik 

shakllaridan  q a t’ iy  nazar,  respublika  iste’m olchi  korxonalari  va 

tashkilotlariga  mahsulotlarni  yuklab  jo'natish  faqat  yetkazib  berish 

hajmining  15  foizidan  kam  bo'lmagan  miqdorda  oldindan  haq  to'langan