Toshkent davlat yuridik instituti fuqarolik huquqi

Ijara shartnomasi taraflarining huquq va majburiyatlari:

Fuqarolik Kodeksining 541-moddasida ijaraga beruvchining quyidagi 

m ajburiyatlari  nazarda  tutilgan.

-  ijaraga beruvchi ijaraga oluvchiga mol-mulkni shartnom a shartlari 

va  mol-mulkning  vazifasiga  muvofiq  holatda  topshirm og'i  lozim;

-  m ol-mulkni  topshirishga  tayyorlash,  shu   jum ladan  topshirish 

dalolatnomasini  tuzish  va  imzolashga  taqdim   etish  ijaraga  beruvchining 

burchi  bo'lib,  uning  hisobidan  amalga  oshiriladi;

-  agarda  shartnom ada  boshqacha  tartib   nazarda  tutilgan bo'lmasa, 

mol-mulk  barcha  m ansub  ashyolari  va  unga  aloqador  hujjatlar  (texnik 

pasport.,  sifat  sertifikati  va  hokazolar)  bilan  birga  ijaraga  topshiriladi.

Mol-mulkning  ijaraga  topshirilishi  bu  m ol-m ulkka  nisbatan uchinchi 

shaxslarning huquqlari bekor bo'lishi yoki o'zgarishi uchun asos bo'lmaydi.

S hartnom a  tuzishda  ijarag a  b eru v ch i  ija rag a   oluvchini  ija rag a  

topshirilayotgan  m ol-m ulkka  nisbatan  uchinchi  shaxslarning  b a rc h a  

huquqlari  (servitut,  garov  huquqi  va  hokazolar)  haqida  ogohlantirishi 

lozim Ijaraga beruvchi tomonidan bu m ajburiyatning bajarilmasligi ijaraga 

oluvchiga  m o l-m u lk d an   fo y d alan g an lik   u c h u n   to 'la n a d ig a n   h a q n i 

kamaytirishni  yoxud  shartnom ani  bekor  qilish  va  zararni  to'lashni  talab 

qilish  huquqini  beradi  (FKning  543-moddasi).

Agar  qonun  hujjatlari  yoki  shartnom ada  boshqacha  tartib   nazarda 

tutilgan  bo'lmasa,  ijaraga  beruvchi  ijaraga  topshirilgan  m ol-m ulkni  o'z 

hisobidan  kapital  ta ’mirlashi  lozim.

www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Ijaraga  oluvchi javobgar  bo'lmagan holatlar  natijasida  kelib  chiqqan 

shoshilinch  zaru rat  tufayli  o'tkaziladigan  ta ’mirlashni  ijaraga  beruvchi 

o'z  hisobidan  am alga  oshirishi  shart.

Kapital ta ’m irlash m ulk ijarasi shartnom asida belgilangan m uddatda, 

agar  bu  m uddat  shartnom ada  belgilanmagan  yoki  shoshilinch  z a ru ra t 

tufayli  o'tkazilsa,  oqilona  m uddatda  amalga  oshirilmog'i  lozim.

Ijaraga  beruvchining  kapital  ta ’mirlash  m ajburiyatini  bajarmasligi 

ijaraga  oluvchiga  o'z  hohishiga  ko'ra:

-  s h a rtn o m a d a   belg ilan g an   yoxud  shoshilinch  z a ru ra t  taqozo 

etayotgan kapital ta ’m irlashni amalga oshirib, ta ’m irlash qiymatini ijaraga 

beruvchidan  undirib  olish  yoxud  m ol-m ulkdan  foydalanganlik  u ch u n  

to'lanadigan  haq  hisobiga  o'tkazish;

-  haqni  tegishincha  kam aytirishni  talab  qilish;

-  s h a rtn o m a n i  m u d d a tid a n   oldin  b e k o r  qilish  va  z a ra rn in g  

qoplanishini  talab  qilish  huquqini  beradi  (FKning  547-moddasi).

Ijaraga  oluvchi  mol-mulkdan  shartnom a  shartlariga  muvofiq,  agar 

b u n d a y   sh a rtla r  sh artn o m ad a  belgilangan  bo'lm asa  -   m ol-m ulkning 

vazifasiga  muvofiq  foydalanishi  lozim.

A gar  ijaraga  beruvchining  yozma  ogohlantirishiga  qaram ay,  ijaraga 

oluvchi m ol-m ulkdan shartnom a shartlariga yoki mol-mulkning vazifasiga 

nomuvofiq  foydalansa,  ijaraga  beruvchi  shartnom ani  m uddatidan  oldin 

bekor  qilishni  va  zararning  qoplanishini  talab  qilishga  haqli  (FKning 

545-moddasi).

M ol-mulkdan  foydalanganlik  uchun  haq  to'lash  ijaraga  oluvchining 

asosiy m ajburiyatlaridan biri bo'lib, Fuqarolik Kodeksining 544-moddasida 

nazarda tu tilg an  Unga ko'ra, ijaraga oluvchi m ol-mulkdan foydalanganlik 

uch un  haqni  o'z  vaqtida  to'lab  turishi  shart.

Mol-mulkdan  foydalanganlik  uchun  haq  to'lash  tartibi,  shartlari  va 

m uddatlari m ulk ijarasi shartnom asi bilan belgilanadi. Bular shartnom ada 

belgilanm agan  hollarda  odatda  xuddi  sh u n d ay   m ol-m ulkni  o 'xshash 

holatlarda  ijaraga  berishda  qo'llaniladigan  tartib,  shartlar  va  m uddatlar 

belgilangan  deb  hisoblanadi.

M ol-mulkdan foydalanganlik  uchun haq  ijaraga olingan barcha mol- 

m ulk uchun yaxlit holda yoki uning h a r bir tarkibiy qismi uchun alohida- 

alohida  holda  quyidagi  ko'rinishlarda  belgilanadi:

-v a q ti-v a q ti  bilan  yoki  b ir  yo'la  to'lanadigan  q a t’iy  sum m ada 

belgilangan  to'lovlar  tariqasida;

-ija ra g a   o lin g a n   m o l-m u lk d a n   fo y d ala n ish   n a tija sid a   o ling an 

m ahsulot,  m evalar  yoki  darom adlam ing  belgilangan  ulushi  tariqasida;

www.ziyouz.com kutubxonasi

---

-ija ra g a   oluvchi  tom onidan  k o 'rsa tila d ig a n   m a ’lum   x iz m a tla r 

tariqasida;

-ija ra g a   olu vchi  to m o nid an   ija ra g a   b e ru v c h ig a   s h a rtn o m a d a  

kelishilgan  ashyoni  m ulk  qilib  yoki  ijaraga  topshirish  tariqasida;

-ijarag a  olingan  m ol-m ulkni  y ax sh ilash   bo'yicha  sh a rtn o m a d a  

kelishilgan  xarajatlarni  ijaraga  oluvchi  zimmasiga  yuklash  tariqasida.

T araflar  m ulk  ijarasi  shartnom asida  m ol-m ulkdan  foydalanganlik 

uchun  FKning  544-moddasining  uchinchi  qismida  ko‘rsatib  o‘tilgan  haq 

shakllarini aralash amalga oshirishni yoki haq to‘lashning boshqa shakllarini 

nazarda  tutishlari  mumkin.

Agar  mulk  ijarasi  shartnomasida  boshqacha  tartib  nazarda  tutilgan 

bo‘lmasa,  mol-mulkdan  foydalanganlik  uchun  to'lanadigan  haq  miqdori 

shartnom ada  belgilangan  m uddatlarda,  biroq  bir  yilda  ko‘pi  bilan  bir 

m a r ta   ta ra fla rn in g   k elish uvi  bilan  o 'z g a rtirilish i  m um kin.  Q onun 

hujjatlarida  m ulk  ijarasining  ayrim   tu rlari  uchun,  shuningdek  ayrim  

mol-mulk turlarining ijarasi uchun haq miqdorini qayta ko'rib chiqishning 

boshqacha  eng  kam   m uddatlari  nazarda  tutilishi  mumkin.

Agar qonun hujjatlarida boshqacha  tartib  nazarda  tutilgan bo'lmasa, 

ijaraga  oluvchi  o'zi  javobgar  bo'lm agan  holatlarga  ko'ra,  shartnom ada 

nazarda  tutilgan  foydalanish  shartlari  yoki  m ol-mulkning  holati  jiddiy 

yomonlashgan  bo'lsa,  u  mol-mulkdan  foydalanganlik  uchun  ijara  haqini 

tegishli  ravishda  kam aytirishni  talab  qilishga  haqli.

Agar shartnom ada  boshqacha  tartib  nazarda  tutilgan  bo'lmasa,  mol- 

m ulkdan  foydalanganlik  uchun  ijara  haqini  to'lash  m uddatlari  ijaraga 

oluvchi  tom onidan  jiddiy  buzilgan  taq d ird a,  ijaraga  beruvchi  un dan 

ijara  haqini  m uddatidan  oldin,  ijaraga  beruvchi  belgilagan  m uddatda, 

shuningdek,  ijaraga  beruvchi  mol-mulkdan  foydalanganlik  uchun  ko'pi 

bilan  ikki  m uddatning  haqini  m uddatidan  oldin  to'lashni  talab  qilishga 

haqli.

Ija r a g a   o lu v c h in in g   q o n u n   h u j j a t l a r i   b ila n   b e lg ila n a d ig a n  

huquqlaridan  biri  bu  ijaraga  olingan  m ol-mulkni  tasarruf  qilishdir.  Bu 

haqda  Fuqarolik  Kodeksining  546-moddasida  quyidagicha  qoida  nazarda 

tutilgan. Agar Fuqarolik Kodeksida, boshqa qonun hujjatlarida boshqacha 

tartib   belgilangan  bo'lmasa,  ijaraga  oluvchi  ijaraga  olingan  mol-mulkni 

ijaraga  beruvchining roziligi  bilan ikkilamchi  ijaraga  (qo'shimcha  ijaraga) 

to p s h ir is h g a ,  m u lk   ija r a s i  s h a r tn o m a s i  b o 'y ic h a   o'z  h u q u q   v a 

m ajburiyatlarini boshqa  shaxsga  o'tkazishga  (qayta  ijara),  ijaraga  olingan 

mol-mulkni tekin foydalanish uchun berishga, shuningdek bu huquqlarini 

garovga qo'yishga va ulam i xo'jalik shirkatlari va jam iyatlari ustav fondiga

www.ziyouz.com kutubxonasi

---

(kapitaliga)  hissa  sifatida  yoki  ishlab  chiqarish  kooperativiga  pay  badali 

sifatida  topshirishga  haqli.  Ko‘rsatib  o'tilgan  hollarda  ijaraga  oluvchi 

shartnom a  bo'yicha  ijaraga  beruvchi  oldida  javobgar  bo'lib  qolaveradi, 

qayta  ijara  bundan  mustasno.  Mol-mulkni  boshqa  shaxslarga  topshirish 

haqidagi  shartnom a  ijara  shartnomasining  amal  qilish  m uddatidan  ortiq 

m uddatga  tuzilishi  m um kin  emas.

Agar qonun hujjatlarida boshqacha tartib belgilangan bo'lmasa, ijaraga 

olingan  mol-mulkni  ikkilamchi  ijaraga  topshirish  haqidagi  shartnom aga 

nisbatan  mulk  ijarasi  shartnomasi  haqidagi  qoidalar  qo'llaniladi.

A garda  q onun  yoki  sh artno m ada  boshqacha  ta rtib   belgilangan 

bo'lm asa,  ijaraga  oluvchi  m ol-m ulkni  yaxshi  holda  saqlashi,  uni  o'z 

hisobidan joriy  ta ’mirlashi  va  saqlash  bo'yicha  boshqa  xarajatlam i  qilishi 

lozim  (FKning  548-moddasi).