Toshkent davlat yuridik instituti fuqarolik huquqi

v a q t i  

bilan belgilanadi.  Bunday muddat 

qonun  hujjatlarida  yoxud  taraflarning  kelishuvi  bilan  belgilanadi.

1.6.  Oldi-sotdi  shartnomasining  mazm uni

O ldi-sotdi  shartnomasining  mazmunini  taraflarning  huquq  va 

burchlari  tashkil  etadi.

Sotuvchining  asosiy  burchi  va  huquqi sotilgan  ashyoni shartnomaga 

muvofiq  oluvchining  ixtiyoriga  topshirishdan  va  buning  uchun  tegishli 

haqni  olishdan  iborat.

Oluvchining  asosiy  huquqi  va  burchi  sotilgan  tovarni  qabul  qilib 

olish  va  buning  uchun  belgilangan  haqni  to'lashdan,  agar  sotilgan  tovar 

o'ziga  shartnoma  shartlariga  muvofiq  topshirilmagan  bo'lsa,  uni  o'ziga 

topshirishni  talab  qilishdan  iborat  bo'ladi.

Oldi-sotdi shartnomasini ijro etish yuzasidan qilinadigan harakatlarni, 

ya’ni  tovarni  topshirish  va  haqini  to'lash,  agar  qonun  yoki  shartnomada

www.ziyouz.com kutubxonasi

---

boshqacha  holat  belgilanmagan  boisa,  darhol  amalga  oshirish  lozim. 

FKning  419-moddasi,  1-qismiga  asosan  xaridor  tovar  haqini  sotuvchi 

tomonidan  tovarni  yoki  ushbu  tovarni  tasarruf  qilish  hujjatlarini 

berganidan  so'ng  kechiktirmasdan  to'lashi  lozim.

Qonun  ayni  vaqtda  taraflar  zimmasiga  yana  bir  qator  qo'shimcha 

majburiyatlar  ham  yuklaydi.

Umladan, sotuvchi sotilgan mol-mulkni (tovarni) to u topshirishigacha 

saqlashi shart. Bu qoida FK 391-moddasida mustahkamlangan. Mulk huquqi 

yoki boshqa ashyoviy huquq mol-mulkni topshirishdan oldin sotib oluvchiga 

o'tgan  hollarda  sotuvchi  mol-mulkning  yomonlashuviga  yo'l  qo'ymay, 

uni  topshirgunga  qadar  saqlashi  shart  Bunda  qilingan  chiqimlar  xaridor 

zimmasiga  yuklatiladi.

Sotuvchi  zimmasiga  yana  bir  majburiyat  FKning  393-moddasida 

belgilab qo'yilgan.  Sotuvchi tovarni sotib oluvchiga  uchinchi  shaxslarning 

har  qanday  huquqlaridan  ozod  holda  topshirishi  shart,  sotib  oluvchi 

shaxslarning huquqlari boigan tovarni (ijaraga berilgan, garovga qo'yilgan, 

tekin  foydalanishga  berilgan  tovarni)  qabul  qilishga  rozilik  bergan  hollar 

bundan  mustasno.  Sotuvchi  ushbu  majburiyatni  bajarmagan  hollarda 

xaridor  tovar  bahosini  kamaytirishni  yoki  shartnomani  bekor  qilib, 

ko'rilgan zararlar qoplanishini talab qilishga haqli (sotib oluvchi bu tovarga 

uchinchi shaxslarning huquqlari borligini bilgan yoki bilishi lozim boigani 

isbotlanadigan  hollar  bundan  mustasno).

Yuqoridagi  qoidalar tovarni  sotib  oluvchiga  topshirish  paytida  unga 

uchinchi  shaxslarning  da’volari  borligi  sotuvchiga  m a’lum  hollarda 

(masalan, uchinchi shaxs sotilayotgan tovar o'zining mulki ekanligi haqida 

sotuvchiga aytgan va uning o'ziga qaytarilishjpi talab etib, da’vo qilayotgan 

hollarda)  ham, agar bu da’volar keyinchalik belgilangan tartibda qonuniy 

deb  tan  olingan  boisa,  tegishli  ravishda  qo'llanadi.

Agar uchinchi shaxs oldi-sotdi shartnomasi bajarilgunga qadar vujudga 

kelgan  asos  bo'yicha  tovarni  olib  qo'yish  to'g'risida  sotib  oluvchiga  da’vo 

qilsa  (eviksiya),  sotib  oluvchi  sotuvchini  ishda  qatnashishga  jalb  qilishga 

haqli,  sotuvchi  ham  bu  ishda  sotib  oluvchi  tarafida  qatnashishi  shart. 

Masalan,  A.  ismli  shaxs  B.  ismli  shaxsga  sigir sotadi.  Oradan  ko'p  o'tmay, 

D.  ismli  shaxs  ushbu  sigir  uning  mulki  ekanligi  va  undan  o'g'irlab 

ketishganini  bildirib,  sigirni  o'ziga  qaytarish  haqida  sudga  vindikatsion 

da’vo  bilan  murojaat  qiladi.  Bunday  holda  D.  B.ga  nisbatan  da’vo  qiladi. 

Ayni vaqtda  B,  ushbu  ishga  A.ni jalb  etishi  lozim.

Agarda sotuvchi ishda qatnashganida sotilgan tovar sotib oluvchidan 

olib  qo'yishning  oldini  olgan  boiishi  mumkinligini  isbotlab  bersa,  sotib

www.ziyouz.com kutubxonasi

---

oluvchi sotuvchini ishda qatnashishga jalb qilmasligi sotuvchini sotib oluvchi 

oldida  javobgarlikdan  oz

Sotib oluvchi tomonidan ishda qatnashishga jalb qilingan, biroq unda 

qatnashmagan sotuvchi (agarda, masalan, tovar uchinchi shaxs tomonidan 

da’vo  q o‘zg‘atish  asosida  sotib  oluvchidan  olib  qo'yilgan  boisa)  sotib 

oluvchining  ishni  noto‘g‘ri  yuritganligini  isbotlash  huquqidan  mahrum 

boiadi.

FKning  395-moddasida  sotib  oluvchidan  tovar  olib  qo'yilganda 

sotuvchining  javobgarligi  belgilab  qo'yilgan.  Agar  yuqoridagi  misolga 

murojaat  qilsak  D.ning  B.ga  nisbatan  da’vosi  qanoatlantirilgan,  ya’ni 

sigir  undan  olinib,  D.ga  berilgan  taqdirda  A.  B.ning  barcha  zararlarini 

qoplashi  lozim.  (B.  sigirning  o‘g ‘irlangan  ekanligini  va  A.  uni  sotishga 

haqli  emasligini  bilgan  hollar  bundan  mustasno).

Olingan  tovar  uchinchi  shaxslar  tomonidan  sotib  oluvchidan  talab 

qilib olinadigan hollarda taraflarning sotuvchini javobgarlikdan ozod qilish 

yoki  uning  javobgarligini  cheklash  to'g'risidagi  kelishuvi  haqiqiy  emas.

Oldi-sotdi  shartnomasi  bo‘yicha  sotuvchi  tovarni  xaridorga  mulk 

sifatida  topshirishi  shartnoma  real  ijrosining  belgisi  ekanligi  sababli  sotib 

oluvchi  qachondan  boshlab  sotilgan  tovarga  nisbatan  mulkdor  boiib 

hisoblanishi  muhim  amaliy  ahamiyat  kasb  etadi.  Bu  masalani  to‘g ‘ri  hal 

etish qator huquqiy oqibatlar bilan bogiiq, jumladan,  tovarning tasodifan 

shikastlanishi  yoki  nobud  boiish  xavf-xatari  kimning zimmasiga  tushadi, 

sotilayotgan tovarga nisbatan u yoki bu taraf kreditorlarining haq undirish 

haqidagi  talablariga  qaratish  mumkin  yoki  mumkin  emasligi,  xaridorga 

ushbu mol-mulkka nisbatan egallash, foydalanish, tasarruf qilish bo'yicha 

vakolatlarning  real  amalga  oshirish  imkoniyatlari  vujudga  kelishi  mana 

shunday  holatlardan  hisoblanadi.

Masalan,  V.  ismli  shaxs  D.  ismli  shaxsdan  yengil  mashina  sotib  oldi. 

Shartnoma tuzilib, notarial guvohlantirildi va DANda ro'yxatdan o'tkazildi. 

Shartnoma bo'yicha V. shartnoma ro'yxatidan o'tkazilgan kunning ertasiga 

D.ga  pulni  toiab,  mashinani  olib  ketishi  kerak  edi.  Biroq  o'sha  kuni 

tunda  garajga yashin tushib,  mashina yonib ketdi.  Savol tug'iladi:  V. D.ga 

pulni  toiashi  kerakmi  yoki  yo'qmi?  Bu  masalaning  yechimi  mashina 

yongan  vaqtda  kimning  mulki  ekanligi  bilan  bogiiq.

FKning  185-moddasiga  muvofiq,  shartnoma  asosida  mol-mulk 

oluvchida  mulk  huquqi  agar  qonunda  yoki  shartnomada  boshqacha 

belgilanmagan boisa,  ashyo topshirilgan paytdan boshlab vujudga keladi. 

Agar  bunday  shartnoma  davlat  ro'yxatidan  o'tkazilishi  yoxud  notarial 

tasdiqlanishi  kerak  boisa,  tegishli  harakat  sodir  etilgandan  boshlab,

www.ziyouz.com kutubxonasi

---

agar  shartnomani  ham  notarial  tasdiqlash,  ham  davlat  ro‘yxatidan 

o'tkazish  zarur  bo‘lganida  esa,  ro'yxatdan  o'tkazilgan  paytdan  boshlab 

vujudga  keladi.

FKning 390-moddasida sotuvchining tovami topshirish majburiyatini 

bajarish  payti  belgilab  qo'yilgan.  Bunga  asosan,  basharti  oldi-sotdi 

shartnomasida  boshqacha  hoi  nazarda  tutilgan  bo'lmasa,  sotuvchining 

sotib  oluvchiga  tovarni  topshirish  vazifasi  quyidagi  paytlarda  bajarilgan 

hisoblanadi:

agar  shartnomada  tovami  yetkazib  berish  majburiyati  nazarda 

tutilgan bo'lsa, tovami sotib oluvchiga yoki u ko'rsatgan shaxsga topshirish 

paytida;

agar  tovar  sotib  oluvchiga  tovar  turgan  yerda  berilishi  lozim  bo'lsa, 

tovarni  sotib  oluvchi  ixtiyoriga  topshirish  paytida;  shartnomada  nazarda 

tutilgan  muddatda  tovar  tegishli  yerda  sotib  oluvchiga  topshirish  uchun 

tayyor  bo'lgan  va  sotib  oluvchi  shartnoma  shartlariga  muvofiq  tovar 

topshirishga  tayyor  ekanligidan  xabardor  qilingan  vaqtda  tovar  sotib 

oluvchi ixtiyoriga topshirilgan deb hisoblanadi. Agar tovarning shartnoma 

maqsadlariga  mosligi  tamg'alash  yoki  boshqa  yo'l  bilan  tasdiqlangan 

bo'lmasa,  tovar  topshirish  uchun  tayyor  deb  hisoblanmaydi.

Oldi-sotdi  shartnomasidan  sotuvchining  tovarni  sotib  oluvchiga 

yetkazib  berish  yoki  tovarni  turgan  yerida  sotib  oluvchiga  topshirish 

majburiyati kelib chiqmaydigan hollarda, agarda shartnomada boshqacha 

tartib  nazarda  tutilgan  bo'lmasa,  tovarni  sotib  oluvchiga  yetkazib  berish 

uchun  tashuvchiga  (transport  tashkilotiga),  aloqa  tashkilotiga  topshirish 

paytida sotuvchining tovarni topshirish majburiyati bajarilgan hisoblanadi. 

Umumiy qoida  bo'yicha  sotuvchi  sotib  oluvchiga  ashyoni  berish  bilan bir 

vaqtda  unga  mansub ashyolarni, shuningdek, qonunda  yoki shartnomada 

nazarda  tutilgan  ashyoga  aloqador  hujjatlar  (texnik  pasport,  sifat 

sertifikati, foydalanish uchun yo'riqnoma  va  h.k.)ni ham topshirishi lozim.

Sotuvchining  tovarni  xaridorga  topshirish  majburiyatini  bajarish 

muddati  oldi-sotdi  shartnomasida  belgilanadi,  agar  shartnomada  bunday 

shart  mavjud  bo'lmasa,  FKning  242-moddasi  qoidalari  qo'llaniladi.

Belgilangan  muddat  buzilgan  taqdirda  xaridorda  shartnomani 

bajarishga  qiziqish  yo'qolishi  shartnomadan  aniq  bilinib  tursa,  masalan, 

archa  bezaklarini  xaridorga  29  dekabrgacha  topshirish  haqidagi  shart, 

oldi-sotdi  shartnomasi  uni  qat’iy  belgilangan  muddatda  bajarish  sharti 

bilan tuzilgan hisoblanadi. Sotuvchi bunday shartnomani unda belgilangan 

muddatdan oldin yoki bu muddat tugagandan so'ng xaridorning roziligisiz 

bajarishga  haqli  emas.

www.ziyouz.com kutubxonasi

---

FKning 392-moddasida ko'rsatilishicha, agarda oldi-sotdi shartnomasida 

boshqacha  tartib  nazarda  tutilgan  bo'lmasa,  tovarning  tasodifan  nobud 

bo'lish  yoki  shikastlanish  xavf-xatari  sotuvchi  tovarni  sotib  oluvchiga 

topshirishi bo'yicha o'z majburiyatlarini qonun yoki shartnomaga muvofiq 

bajargan deb hisoblangan paytdan boshlab sotib oluvchiga o'tadi. Agarda 

taraflar  kelishuvida  boshqacha  tartib  nazarda  tutilgan  bo'lmasa,  yo'lda 

bo'lgan  paytida  sotilgan  tovarning  tasodifan  shikastlanish  yoki  nobud 

bo'lish  xavfi  shartnoma  tuzilgan  paytdan  boshlab  sotib  oluvchiga  o'tadi.

Oldi-sotdi  shartnomasining  tovar  tasodifan  nobud  bo'lishi  yoki 

shikastlanishi  xavfi  u  birinchi  tashuvchiga  topshirilgan vaqtdan  boshlab 

sotib  oluvchiga  o'tishi  haqidagi  sharti,  agar  shartnoma  tuzilgan  vaqtida 

sotuvchi  tovar  yo'qolgani  va  shikastlanganini  bilgan  yoki  bilishi  lozim 

bo'lgan  bo‘Isa  va  bu  haqda  sotib  oluvchiga  ma’lum  qilmagan  bo'lsa, 

sotib  oluvchi  talabiga  ko'ra  sud  tomonidan  haqiqiy  emas  deb  topilishi 

mumkin.

Agar tovarni topshirish sotuvchi tomonidan kechiktirilsa yoki xaridor 

tomonidan  tovarni  qabul  qilib  olish  kechiktirilgan  bo'lsa,  tovarning 

tasodifan  nobud  bo'lish  yoki  shikastlanish  xavf-xatari  kechiktirgan  taraf 

zimmasiga  yuklanadi.

Xususiy  belgili  ashyolarning  oldi-sotdi  shartnomasida  FK  331- 

moddasida  belgilangan  qoidalar  qo'llaniladi.

Xaridor  zimmasidagi  asosiy  majburiyat  tovar  haqini  qonun  yoki 

shartnomaga muvofiq muddatda va miqdorda to'lash hisoblanadi. Umumiy 

qoida  bo'yicha  xaridor  sotuvchi  unga  tovarni  yoki  tovarni  tasarruf  qilish 

hujjatlarini  berganidan so'ng uning haqini kechiktirmasdan to'lashi lozim. 

Agarda shartnomada haqni bo'lib-bo'lib to'lash nazarda tutilgan bo'lmasa, 

haq  tovaming  to'liq  bahosi  miqdorida  to'lanishi  lozim.  Agap  haq  to'lash 

xaridor tomonidan kechiktirilsa, sotuvchi kechiktirilgan davr uchun foizlar 

talab  qilishga  hakli.  FKning  420-moddasida  tovar  haqini  oldindan  to'lash 

421-moddada  nasiyaga  sotilgan  tovarlar  haqini  to'lash,  422-moddada 

esa tovar haqini  bo'lib-bo'lib to'lash qoidalari va tartibi belgilab qo'yilgan.

Yuqorida  sotib  oluvchiga  sotib  olgan  tovar  unga  topshirilishi  bilan 

mulk  huquqi  o'tishi  aytib  o'tilgan  edi.  Qonunda yoki  shartnomada  ushbu 

umumiy  qoidadan  istisnolar  nazarda  tutilishi  mumkin.  Masalan,  tovar 

xaridorga  topshirilmasdan  unga  nisbatan  mulk  huquqi  vujudga  kelishi 

mumkin.  Ba’zan  esa  buning  aksi  bo'lishi  ham  mumkin.  Masalan,  tovar 

nasiyaga  sotilganda  yoxud  uning  haqi  bo'lib-bo'lib  to'lanishi  hollarida 

tovar  haqi  to'langunga  qadar,  garchi  tovar  xaridorga  topshirilgan  bo'lsa

www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ham  mulk  huquqi  sotuvchida  saqlanib  qolishi  mumkin.  Bunday  hollarda 

agarda  tovaming vazifasidan yoki  uning  xususiyatlaridan kelib chiqmasa 

xaridor  mulk  huquqi  o'ziga  o'tguncha  tovarni  birovga  berishga  yoki 

boshqacha  tarzda  tasarruf  qilishga  haqli  emas  (FK  424-moddasi).