Toshkent davlat yuridik instituti fuqarolik huquqi

b ir in c h id a n , 
h a d y a q ilu v c h in in g m o d d iy a h v o li jid d iy
yom onlashganligi tufayli, u kelgusida h ad y a oluvchiga ashyoni yoki 
m ulkiy huquqni yoxud m ulkiy m ajburiyatdan ozod etish v a’da qilingan 
shartnom ani bajarishdan bosh tortishga haqli. Lekin hadya qiluvchining 
bunday ahvolga tushib qolishi oldindan m a’lum boim asligi lozim.
ikkinchidan, 
hadya oluvchi hadya qiluvchining, uning oila a ’zolarining 
yoki yaqin qarindoshlarining hayoti yoki sog'lig'iga qarshi ataylab jinoyat 
sodir qilingan hollarda hadya qiluvchi shartnom ani bajarishdan bosh
1 Узбекистон Республикасининг Оила кодекси - Т.: Адолат. 1998.

---

tortishga haqlidir (b und ay hollarda shartnom ani bekor qilishga sud 
tartibida yo‘1 qo'yiladi).
T a’kidlash joizki, yuqoridagi asoslar hadya qiluvchining aybini istisno 
etganligi sababli, uning hadya shartnom asini bajarishdan bosh tortishi 
hadya oluvchiga bu bilan bog'liq zararni qoplashni talab qilish huquqini 
berm aydi.
Y uqorida aytganim izdek, hadya bo'yicha taraflarning su b yektiv
huquq va burchlari hadyani bekor qilish va undan voz kechish bilan 
uzviy bog'liq. Masalan, hadya oluvchi hadyadan quyidagi hollarda voz 
kechishi mumkin:
birinchidan, 
ashyoning nobud bo'lishi tufayli;
ikkinchidan, 
ashyo fuqarolik muomalasida bo'lmaganligi tufayli (FK, 
82-modda);
uchinchidan, 
v a’da qilingan harakatlarni sodir etish uchun cheklashlar 
m avjud bo'lsa.
B und ay m a jb u riy a tla r, odatda, bajarish m um kin bo'lm aganligi 
tufayli bekor qilinadi. Biroq, ashyo hadya qiluvchining qasddan yoki 
ehtiyotsizlidan sodir etgan harakatlari oqibatida nobud bo'lsa, u hadya 
oluvchiga yetkazgan zararlam i qoplash m ajburiyatini oladi.
Hadya qiluvchining subyektiv huquqlari hal qiluvchi rol o'ynaganligi 
va shaxsga tekinga o'tkazilganligi bois, ushbu munosabatlarda qonunchilik 
hadya qiluvchiga bir qator ustuvorliklar beradi. Chunonchi, agar hadya 
oluvchining hadya qiluvchi uchun k atta nomulkiy qiymatga ega bo'lgan 
hadya buyum ga nisbatan muomalasi uning butunlay yo'q bo'lib ketishi 
xavfini solsa, hadya qiluvchi hadyani sud tartibida bekor qilishga haqli. 
Demak, bu hadya oluvchining hadyaga nisbatan vijdonan m unosabatda 
bo'lishini va uni saqlash m ajburiyatini yuklaydi. Shuningdek, m anfaatdor 
shaxsning talabiga binoan sud yakka tadbirkor yoki yuridik shaxsning 
bankrotlik to'g'risidagi qonun hujjatlari qoidalarini buzib, bankrot deb 
e ’lon qilinishdan oldingi bir yil ichida tadbirkorlik faoliyati bilan bog'liq 
m ablag'lar hisobidan qilgan hadyasini bekor qilishi mumkin. Bu holat, 
shubhasiz, kreditorlarning m anfaatlarini ko'zlab amalga oshiriladi.
Hadya shartnom asida hadya oluvchi hadya qiluvchidan oldin vafot 
etgan taqdirda h ad ya qiluvchining hadyani bekor qilish huquqi shart 
qilib qo'yilishi m umkin. Bu jih a td a n hadyani shartli bitim lar sirasiga 
kiritish m um kin (FK, 104-modda).
Hadya bekor qilingan hollarda ashyo hadya qiluvchiga, agar u hadya 
bekor qilingan p ay td a asl holatida saqlanib qolgan bo'lsa, qaytarilishi 
lozim Hadya oluvchining hadyadan olgan daromadlari uning o'z tasarrufida

---

qoladi. Agar ashyo uchinchi shaxslarga o'tkazilgan bo‘lsa, uni qaytarishning 
imkoni bo‘hnaydi. Bordi-yu, hadya qiluvchi hadya oluvchining hadyani 
qaytarib bermaslik uchun uchinchi shaxslarga o'tkazganligini isbotlasa, u 
hadya oluvchiga nisbatan d a’vo qo'zg'atish huquqiga ega bo'ladi. A gar 
ashyo taraflarning o'zaro kelishuvi asosida hadya qiluvchiga qaytarilgudek 
bo'lsa, bunday kelishuvni yangidan tuzilgan hadya deb tushunish m u m k in
H adya tekinga tuziladigan shartnom a bo'lganligi bois hadya oluvchi 
topshirilayotgan m ulkning sifatsizligi haqidagi talablarni qo'yishga haqli 
emas. Albatta, topshirilayotgan ashyo sifatsiz, butsiz, uning kam chiliklari 
bo'lishi m um kin, biroq bu h adya oluvchining hayoti, sog'lig'i yoki 
m o l-m u lk ig a z a ra r y e tk a z m a slig i k e ra k . B u n d a y h o lla rd a h a d y a
qiluvchining bu haqda hadya oluvchini ogohdantirganligi isbot qilinishi 
talab etiladi.
M azkur shartnom aning o'ziga xos jihatlaridan biri bu hadya v a ’da 
qilinganda huquqiy vorislik masalasidir. FK 510-moddasining m azm uniga 
k o 'ra, hadya shartnom asiga m uvofiq hady a v a ’da qilinganda had y a 
oluvchining huquqlari uning m erosxo'rlari (huquqiy vorislari) ga o'tm aydi, 
h a d y a b erish n i v a ’da q ilg an sh a x sn in g m a jb u riy a tla ri esa u n in g
merosxo'rlari (huquqiy vorislari)ga o'tadi. Demak, hadya qilishda hadya 
beruvchining va’dasi m uayyan huquqiy aham iyatga ega, ya’ni u kelgusida 
fuqarolik huquq va burchlarini keltirib chiqaradi.