Toshkent davlat texnika universiteti Olmaliq filiali “kimyoviy texnologiya” kafedrasi “Umumiy va noorganik kimyo”


(I.R. Asqarov, SH.H. Abdullayev 511 bet)



Download 31,85 Kb.
bet2/4
Sana08.04.2022
Hajmi31,85 Kb.
#538022
1   2   3   4
Bog'liq
Lantonoidlar va aktinoidlar

(I.R. Asqarov, SH.H. Abdullayev 511 bet)
Lantanoidlar rangli metallar sanoatida, elektron asboblarda getterlar,magnit materiallari tayyorlashda kompanetlar, yondiruvchui tarkiblar, vodorod akkumulyatorlari, boshqa metallarni qaytaruvchilaer va po’lat tayyorlash sanoatida qo’llanilmoqda.
(Q.Axmerov 316 bet)
2. Aktinoidlar oilasi elementlari.
Aktinoidlar oilasining mavjudligi haqidagi gipoteza birinchi bo‘lib 1940 yilda G.Siborg tomonidan aytilgan.
Aktinoidlar oilasiga toriy Th, protaktiniy Pa, uran U, neptuniy Np, plutoniy Pu, ameritsiy Am, kyuriy Cm, berkliy Bk, kalifomiy Cm, eynshteyniy Es, fermiy Fm, mendeleyeviy Md, nobeliy No va lourensiy Lr lar kiradi.
Uran, toriy va protaktiniy Yer qatlamida uchraydi. Boshqa aktinoidlar (neptuniy va plutoniy larning juda oz miqdorini hisobga olmaganda) tabiatda uchramaydi. Ular 1940 - 1961 -yillari yadro reaksiyalari yordamida sun’iy ravishda olingan.
Transuran elementlarini sintez qilishda 30-40 MeV energiyada neytron, deytron va a - zarrachalar hamda 130 MeV energiyada ko‘p zaryadli ionlar (10 B3+, 12C4+, 14N5+, 16O6+, 22Ne10+ ) dan foydalaniladi.
Yadro reaktorida uran-238 izotopini neytronlar oqimi bilan nurlantirish orqali Fm gacha bo‘lgan barcha transuran elementlarni sintez qilish mumkin:
23892U(n,y)239 92U—- B 239 93Np—-B 239 94Pu
Aktinoidlar uchun spontan bo’linish hisobiga sodir bo’ladigan yadroviy yemirilish xarakterlidir. Ularning radioaktivligi yadro massasiga bogliq ravishda ortadi. Uranning yarim yemirilish davri 1016 yilga to‘g‘ri kelsa, plutoniy uchun 1010 yil, kyuriy uchun 106 yil, kalifomiy uchun 1 yil, fermiy uchun bir necha soat, 256No uchun esa 1500 soniyani tashkil etadi.
Aktinoidlardan dastlabki 7 ta vakilining xossalari birmuncha o‘rganilgan. Ularning kimyoviy xossalarini o‘rganish radioaktiv yemirilish tufayli qiyinchilik tug‘diradi.
Aktinoidlar qatorida ularning yuqori oksidlanish darajalari avval ortib, so‘ngra kamayib boradi. Ular Uchun +3 (Es, Fm, Md, No, Lr), +4 (Th, Bk, Cf), +5 (Pa), +6 (U, Cm) va +7 (Pu, Am) oksidlanish darajalari yuqori oksidlanish darajasi sifatida namoyon bo’ladi. Cf-No qatorida +2 oksidlanish darajasining barqarorligi ortib boradi.
Lantanoidlarga analog sifatida aktinoidlarni toriy oilachasi (Th-Cm) va berkliy oilachasi (Bk-Lr) ga bo’lish mumkin.
Toriy va uran siyrak, protaktiniy esa kam tarqalgan element hisoblanadi. Toriy va uran minerallariga boy qazilmalar juda kam uchraydi. Ular qatoriga torit ThSiO3, uraninit UO2_3 larni kiritish mumkin. Protaktiniy uran bilan birgalikda uchraydi.
Oddiy modda holatida toriy, protaktiniy, uran, neptuniy, plutoniy, ameritsiy va kyuriylar kumushsimon oq rangli metallardir. Ular yuqori zichlik, qaynash va suyuqlanish haroratiga ega. Aktinoidlar kimyoviy jihatdan faol moddalardir. Ularning aksariyati havoda kislorod va azot ta’sirida to‘xtovsiz ravishda oksidlanib turadi. Kislorodda yondirilganda barqaror oksidlanish darajali birikmalarni hosil qiladi:
Th + O2 ThO2
4Pa + 5O2 2PaO5
3U + 4O2 U3O6 (UO2∙2UO3)
Pu + O2 PuO2
Aktinoidlar qizdirilganda ko‘plab metallmaslar bilan ta’sirlashadi. Toriy, uran va boshqa aktinoidlar o‘ziga vodorodni singdirib EH2 dan EH4 gacha bo‘lgan turli tarkibli gidridlarni hosil qiladi. Elektrokimyoviy faollik qatorida vodoroddan ancha oldinda joylashgani uchun aktinoidlar suv va boshqa kislotalar ta’sirida oksidlanadi. Aktinoidlarning kimyoviy faolligi yuqori bo‘lgani uchun aktinoidlar birikmalarining suyuqlanmasini elektroliz qilish, metallotermik va birikmalarini yuqori vakuum va yuqori haroratda parchalab olish mumkin. U va Th ftorli komplekslari suyuqlanmalarini elektroliz qilib, Th, Np, Pu, Am, Cm larni esa ftoridlarini bariy, kalsiy va natriy bug’lari yordamida qaytarib olish mumkin:
NpF4 + 2Ba Np + 2BaF2
Protaktiniy esa birikmalarini termik parchalab olinadi:
2PaCl5 — 2Pa + 5Cl2
Bk, Cf, Es, Fm, Md, No, Lr elementlari juda oz miqdorda sintez qilingani sababli metall holatida ajratib olinmagan va xossalari juda kam o‘rganilgan. Ularning fizik va kimyoviy xossalari lantanoidlar xossalariga o‘xshash bo’lishi taxmin qilinadi.
( I.R. Asqarov, SH.H. Abdullayev, O.SH. Abdullayev 515 bet)

Download 31,85 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish