Тошкент давлат шарқшунослик институти, Ўзбекистон давлат жаҳон тиллари университети, Ўзбекистон миллий университети ҳузуридаги

Ю.М. 
Pnp Vf Vp1 S ;
К.М.
Машина
 
чанадек
 
силлиқ
 
юриб
 
кетди
30
. 
NP1 . ÑD . ÑD . NP2 
Ю.М.
S Adv Adv Vfaux ;
К.М.
Диссертациянинг 
«Компаратив синтаксемалар парадигматикаси»
деб 
номланган учинчи бобида компаратив элементли гаплар синтаксемаларга 
ажратиб таҳлил қилинди. Бобдаги бўлимлар компаративлик синтаксемасининг 
қайси категориал синтактик-семантик белги (субстанциаллик, процессуаллик 
ва квалификативлик) асосида ифодаланишига қараб ташкил қилинди. Ўз 
навбатида, бу бўлимлар ҳам компаратив синтаксема базасида ифодалана 
олувчи нокатегориал синтактик-семантик белгилар ҳисобига алоҳида кичик 
параграфларга ажратилди.
Мазкур ишда турли тизимли тилларда (инглиз ва ўзбек) компаративлик 
ифодаланган гапларни компонентларга ажратиб таҳлил қилиш билан тадқиқот 
ниҳоясига етди, деб бўлмайди. Чунки, компаративлик ифодаланган гапларни 
синтаксемаларга ажратиб, чоғиштирган ҳолда таҳлил қилиш тадқиқотнинг 
асосий моҳиятини очиб беради. Компаративлик ифодаланган гапларда иштирок 
этган ҳар бир синтактик бирликларнинг дифференциал синтактик-семантик 
белгилари, яъни гапдаги ҳар бир компонентнинг гап қурилмасидаги ёки 
синтактик сатҳдаги семантик майдонини аниқлаш, унинг вариантларини топиш 
ва уларнинг маълум синтактик алоқалар асосида қандай синтаксемалар билан 
бирикиш имкониятларини аниқлаб, уларнинг ҳар иккала тилдаги изоморфлик 
ва алломорфлик кўринишларини ёритиш муҳим аҳамиятга эга. Компаративлик 
ифодаланган гапларни синтаксемаларга ажратиб таҳлил қилиш компонентларга 
ажратиб таҳлил қилишнинг давоми ҳисобланиб, бу икки усулдаги таҳлил бир-
бирини тўлдиради. Гапнинг компонент таҳлили деганда, гапда иштирок этган 
элементларнинг ўзаро синтактик алоқалари, компонентларнинг дифференциал 
синтактик белгилари ҳамда уларнинг морфологик хусусиятларини аниқлаш 
тушунилиб, бу гапнинг ташқи қурилмаси ҳисобланса, гапнинг ички 
қурилмасини синтаксемаларга ажратиб таҳлил қилиш, яъни гапдаги ҳар бир 
компонентнинг дифференциал синтактик-семантик белгиларини аниқлаб, 
уларнинг систем муносабатларини ўрганиш ҳисобланади. 
Синтаксемаларга ажратиб таҳлил қилиш жараёнида дифференциал 
синтактик-семантик белгиларга асосий эътибор қаратилади. Бу белгилар икки 
гуруҳга, яъни категориал ва нокатегориал дифференциал синтактик-семантик 
белгиларга 
ажратилади. 
Компаративлик 
иштирок 
этган 
гапларни 
синтаксемаларга ажратиб таҳлил қилишда, аввало, субстанциаллик, 
процессуаллик ва квалификативлик категориал белгиларини аниқлаб, улар 
базасида гапда тутган ўрнига қараб, нокатегориал белгиларнинг бир-биридан 
фарқ қиладиган томонлари ҳамда уларнинг систем муносабатларини 
чоғиштириб таҳлил қилишга кенг йўл очилади. Синтактик элементларнинг 
категориал белгиси деганда яхлит олинган лексик бирликнинг умумий 
семантикасини тушунамиз. Аммо гап таркибида уларнинг тутган ўрнига кўра 
нокатегориал синтактик-семантик белгилари аниқланади. 
30
Ҳошимов Ў. Нимадир бўлди... – Б. 42. 

---

19 
Субстанциал 
компаратив 
синтаксема 
базасида 
агентив, 
идентификацияловчи, объект, статив, квалитатив ва экзистанциал каби олтита 
нокатегориал синтактик-семантик белги аниқланди ва ҳар бири мисоллар 
ёрдамида инглиз ва ўзбек тилларида чоғиштириб таҳлил қилинди. 
SbCmpAg – Субстанциал компаратив агентив: 
1)
 
He had fallen like a ripe apple from a tree
31
. 

Сиз