Toshkent davlat sharqshunoslik universiteti xmi va s fakulteti


Transmilliy korporatsiyalar odatta uchta katta guruhga bo‘linadi



Download 40,08 Kb.
bet2/5
Sana15.05.2021
Hajmi40,08 Kb.
#64560
1   2   3   4   5
Bog'liq
Baxtiyor Ruzikulov

Transmilliy korporatsiyalar odatta uchta katta guruhga bo‘linadi:

1) Gorizontal joylashlashgan transmilliy korporatsiyalar – turli mamlakatlarda bir xil yoki o‘xshash tovarlarni ishlab chiqaruvchi turli mamlakatlardagi bo‘limlarni boshqaradilar.

2) Vertikal joylashgan transmilliy korporatsiyalar - boshqa mamlakatlardagi o‘z bo‘limlariga ma’lum bir tovarlarni yetkazib beruvchi muayyan bir mamlakatda joylashgan bo‘limlarni boshqaradi.

3) Alohida transmilliy korporatsiyalar – vertikal yoki gorizontal birlashmagan turli mamlakatlarda joylashgan bo‘limlarni boshqaradi.

Korporatsiyalarni transmilliy sifatida tasniflash uchun odatda quyidagi mezonlarga amal qilinadi:

  • korporatsiya faoliyat yuritayotgan mamlakatlar soni (kamida oltita);

  • korxonaning ishlab chiqarish kuchi joylashgan mamlakatlar soni (kamida uchta);

  • asosiy bozorda yetakchi pozitsiyalar;

  • korporatsiyaning daromadlari yoki sotilishidagi xorijiy operatsiyalarning ulushi (kamida to‘rtta);

Transmilliy korporatsiyalarning paydo bo‘lishiga sabab nima? Transmilliy korporatsiyalarning paydo bo‘lishining asosiy sababi milliy-davlat chiqib ketgan ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanishi asosida ishlab chiqarish va kapitalning baynalminallashuvidir. Ishlab chiqarish va kapitalning baynalminallashuvi yirik kompaniyalar tomonidan xorijiy mamlakatlarda o‘z bo‘limlarini tashkil etib, milliy korporatsiyalarning transmilliy korporatsiyalarga aylanishi orqali ekspansiya xarakteriga ega bo‘ladi. Jahon iqtisodiyotida kapital olib chiqish xalqaro korporatsiyalarning shakllanishi va rivojlanishining eng muhim omillaridan biridir1.

Transmilliy korporatsiyalarning vujudga kelishining sabablaridan yana biri haddan tashqari foyda olishga bo‘lgan intilishdir. O‘z navbatida, kuchli raqobat bu kurashda g‘alaba qozonish zaruriyati, xalqaro miqyosda ishlab chiqarish va kapitalning kontsentratsiyasi ham transmilliy korporatsiyalarning paydo bo‘lishiga olib keldi.



Transmilliy korporatsiyalar tarixiga nazar soladigan bo‘lsak birinchi haqiqiy transmilliy korporatsiyasi Angliyaning Ost India kompaniyasi edi. 1600-yilda tashkil etilgan bu kompaniya qirolicha Yelezavata 1 bilan bog‘liq. Uning farmoni bilan kompaniyaga monopolistik huquqlar va Hindistonda savdo qilish huquqi berilgan. Kompaniya boshqaruvi gubernatorlar va direktorlar kengashiga topshirilgan. Natijada, tijorat kompaniyasiga oxir-oqibat harbiy va davlat vazifalari yuklatilib, bu nafaqat Hindiston, balki boshqa sharqiy davlatlarni ham mustamlakachiligida hal qiluvchi ro‘lni o‘ynagan. Kompaniya o‘zining shaxsiy qo‘shinlariga ega bo‘lib boshqa mamlakatlarni egallash uchun bo‘lgan harakatlarda qatnashgan. 1858-yilda barcha administrativ vakolatlari Angliya qirolligiga o‘tib ketgandan so‘ng kompaniya o‘z kuchini yo‘qotdi. Oxir oqibat 1874-yilda Ost India kompaniyasi faoliyati tugatildi.

Transmilliy korporatsiyalarning rivojlanish tarixidagi yana bir ajralmas qismi - Gollandiya Ost Indiya kompaniyasi. 1602-yilda tashkil etilib Tseylon, Xitoy, Yaponiya va Indoneziya bilan savdo sohasida monopoliyaga aylandi. Tarixga kirishining asosiy sababi bu korporatsiya butun dunyoga yangilik bo‘lgan aktsionerlik jamiyati edi. U o‘z ishtirokchilariga mas’uliyat va umumiy foydani taqsimlanishini taklif etgan. Kompaniya o‘z faoliyatini 1798-yilda to‘xtatgan.

Keyinchalik, transmilliy korporatsiyalar butun dunyoda paydo bo‘ldi va biznesning juda keng tarqalgan turiga aylandi.

Transmilliy korporatsiyalar o‘z rivojlanish tarixida bir necha bosqichdan o‘tdilar va shuning uchun shartli ravishda beshta avlodga bo‘linadi.

Transmilliy korporatsiyalarning birinchi avlodi (19-asrning oxirlarida boshlab 1914-1918-yillardagi birinchi jahon urushi boshlanishigacha bo‘lgan davr) Osiyo, Afrika, Lotin Amerikasi mintaqalaridagi mamlakatlarda xom ashyolarni ishlab chiqarish va qazib olish bilan shug‘ullangan va egalik qiluvchi mamlakatlarda qayta ishlash bilan shig‘ullangan.


Download 40,08 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish