Toshkent davlat sharqshunoslik universiteti sharq filologiyasi fakulteti janubiy va janubi-sharqiy osiyo tillari kafedrasi

Hindi hein ham, hindustan he vatan hamara - hindistonlikmiz, Hindiston – vatanimiz.

Saoda, raza:ka:r kabi so‘zlarda ham "ma’noviy arxaizmlar" ko‘zga tashlanadi.

Yana bir guruh - bu fonetik yoki grafik arxaizmlar guruhidir. Masalan, pahu:nchna:, sonchna:, cha:nval, dono kabi yozuvlar hozir qolib ketgan. Avval guzar, guzarna:, guza:rish urduda "zol" bilan yozilgan bo‘lsa, endi "ze" harfi orqali ifoda etilmoqda.

Arab-fors elementlari yordamida yangi so‘zlar va so‘z birikmalarining yasalish usuli ikki mamlakatda ham keng qo‘llaniladi. Buning natijasida Pokistan va Hindiston urdusida bir xil atamalar vujudga kelmoqda (adamtaavan; na:jang; mua:hida; g‘eir ja:nibdari:).

Ingliz so‘zlari va atamalari urduga bevosita to’g’ridan-to’g’ri qabul qilinadi. Ularning turlari va sonlari juda keng ko‘lamda amalga oshmoqda. Qaysi sohaga murojaat qilmaylik, unda albatta ingliz so‘zlari ko‘zga tashlanadi. Bizning taxminimizga ko‘ra, ularning soni uch mingga yaqinlashib qolgan. Ulardan yarmi faol (aktiv) so‘zlardir.

Hindiston urdusida hindiy so‘z va iboralari soni ortib bormoqda. Asosan bu ijtimoiy-siyosiy hayotga bog‘liq har xil tashkilotlar, idoralar, harakatlarga tegishli so‘zlardir. Urduda ular yaxlit bir so‘z yoki atama sifatida qabul qilinadi (pra:Nt; pradxa:n mantri:; ra:shTrapati:; chuna:o; andolan). Buning sabablaridan asosiysi - mamlakatda hindiy tili mavqeining tobora oshib borishidir.

Urdu tili lug‘at boyligining o‘sishida kalka usulining ahamiyati ham oshib bormoqda. Leksik va frazeologik kalkalarning bir nechta turlari mavjud. Ular orasida to‘liq va yarim kalkalar, ma’noviy va so‘zma-so‘z kalkalar ko‘plab paydo bo‘lmoqda.

Urdu - ingliz bilingvizmi hozirgi paytda ingliz tilidan kalka uchun asosiy manba bo‘lib qolmoqda. Buni quyidagi misollarda ko‘rishimiz mumkin: taraqqiya:ti: mansu:ba:; xa:nda:ni: mansu:ba bandi:; naya: xu:n; umi:d ki: kiran; a:Nsu: ges; tila:i: ju:bli; penDora: ka: ba:ks va h.k.

Urdu tilining izohli lug‘atlari tarixiga kelsak, u juda boy va qadimiydir. Hindistonda tayyorlangan va nashr etilgan yirik lug‘atlardan "Farhange-asafiya", "Jamaul-lug‘at", "Nurul-lug‘at" (uchchalasi ham to‘rt jilddan iborat), "Feruzul-lug‘at", "Muhazzabul-lug‘at" lar alohida diqqatga sazovordir.

"Farhange-asafiya" Ahmad Dehlaviy tomonidan 30 yil mobaynida tuzilgan va Haydarobodda nashr etilgan. Birinchi bo‘lib lug‘atning uchinchi jildi 1898 yilda chiqqan va keyinchalik, 1918 yilda uning birinchi jildi chop etilgan.

Keyinchalik Xo‘ja Abdul Majid "Jamaul-lug‘at"ni tayyorlab Lahorda chop ettirgan. So‘ng bir jildlik "Feruzul-lug‘at" va to‘rt jildlik lug‘atlar nashr etila boshlandi.

Urdu tilining leksik boyligini to‘plab ko‘rsatib berishda bu lug‘atlarning xizmati beqiyosdir. Hammasida so‘zning kelib chiqishidan tortib, to uning ishlatilish doiralari va xususiyatlarigacha misollar orqali berilgan. Masalan, Nurul Xasan Kakorvi tuzgan "Nurul-lug‘at"da a:Nkx so‘zining 17 ma’nosi berilgan. So‘zning ishlatilish misollari va frazeologik birikmalari lug‘atning 56 betini tashkil qiladi.

Ingliz olimlari J. Platts, D. Forbs va S. Fellon tomonidan tuzilgan ikki tillik lug‘atlar, Maulaviy Abdul Haq va Jamil Jalibining "Ingliz-urdu" lug‘atlari va ularning xususiyatlari bilan tanishtirib o‘tiladi.

Hozirgi paytda Hindiston va Pokistonda urdu lug‘atsozligi sohasida ishlar keng ko‘lamda olib borilmoqda.

Hindistonda bir jildlik izohli lug‘atlar tayyorlandi. Pokistonda nashr etilayotgan urdu tilinnng 22 jildlik lug‘ati alohida diqqatga sazovordir. Hozirgacha uning 20 jildi nashrdan chiqdi. Hozirgi paytda u urduning eng katta lug‘atidir.