Toshkent davlat sharqshunoslik instituti ―Sharq tillarini o‗qitish metodikasi va pedagogika‖ kafedrasi

Дидактика 
Дидактика  грекча  сўз  бўлиб,  «дидако»  - 
ўрганувчи,  «дидактикос»  -  ўргатувчи,  ўқитувчи 
деган сўзлардан келиб чиққан 
Дидактика 
«нимага 
ўқитиш?», 
«нимани 
ўқитиш?» 
ва 
«қандай 
ўқитиш?» 
деган 
саволларга жавоб беради. 
Дидактиканинг вазифалари 
Ўқитишнинг  ўқувчиларни  хар  томонлама 
тарбиялаш мақсадларига жавоб берувчи умумий 
қонуниятларини билиб олиш 
Ўқитувчи  ва  тингловчи  ўқитилаѐтган  фан, 
дидактик  материаллар,  дидактик  тамойиллар 
орасидаги 
муносабатларнинг 
қонуниятларини 
аниқлаш 
Sezish 
Idroc 
Tasavvur 
Tafakkur 
Amaliyot 
 
Quyi darajadagi bilim 
Amaliyot 
 
Yuqori darajadagi 
bilim 

---

Tasavvur  muayyan  umumlashmalarning  mavjudligi  bilan  bog‗liq.  Sezish,  idrok  va 
tasavvur  bilishning  muxim  tarkibiy  qismlari  bo‗lsa-da,  ular  xam  xaqiqiy  voqelikni  bilish 
muammosini  to‗la  xal  etishmaydi.  Bilish  jarayonining  eng  yuqori  bosqichida  tafakkur  yuzaga 
keladi. 
Inson  faqat  tafakkur  yuritish  jarayonidagina  muayyan  jarayon  yoki  voqea-xodisa 
moxiyatini,  munosabatlarning  sababiy  baxolanishlarini  aniqlaydi  va  shu  orqali  moddiy  borliqni 
chuqur, to‗la va to‗g‗ri aks etishiga erishadi. Tafakkur, I.P.Pavlov ta‘limotiga ko‗ra, asab tolalari 
baxolanishlari  yoki  assotsiatsiyalar  (assotsiatsiya  -  birikma,  to‗dag‗,  uyushma)ning  xosil 
bo‗lishidan iborat. 
Jonli mushoxada uchun birinchi signal tizimi, abstrakt (abstrakt-mavxum) tafakkur uchun 
ikkinchi signal tizimi asosiy axamiyatga ega. 
Abstrakt  tafakkur  voqelik  bilan  o‗zaro  aloqada  bo‗lgan  taqdirdagina  inson  bilimlari 
chuqurlashib  boradi.  Jonli  mushoxada  va  abstrakt  tafakkur  birligigina  bilimlarni  xaqiqiy  va 
chuqur bilimlarga aylantiradi. 
Jonli  mushoxada  va  tafakkur  doimo  odamning  amaliy  faoliyatiga  asoslanishi  kerak. 
Odam  tabiat  va  ijtimoiy  jamiyat  qonuniyatlarini  ochib,  o‗z  faoliyatida  ulardan  foydalanishiga 
intiladi.  Xar  qanday  nazariy  bilimning  qiymati  uning  amaliyotga qanchalik xizmat  qilishi  bilan 
belgilanadi.  Nazariya  amaliy  faoliyat  moxiyatidan  kelib  chiqib  asoslanadi  xamda  amaliy 
faoliyatning  yaxshiroq  yo‗lga qo‗yilishiga xizmat qiladi. Biroq,  amaliyot  ayni vaqtda bilimning 
to‗g‗riligini  tekshirish  vositasi  xamdir.  Nazariy  g‗oya,  fikr  amaliyotda  tekshirilgan  va  u  orqali 
tasdiqlangandagina u inson bilimlarining muxim tarkibiy qismiga aylanadi. 
Demak,  bizga  bilimning  amaliyotdan  sezgi,  idrok,  tasavvur  va  tafakkur  asosida  xosil 
bo‗lishi  va  yana  amaliyotga  qaytib  borishidan  bo‗ladi.  Shuni  aloxida  ta‘kidlash  joizki,  bilim 
amaliyotga  o‗zining  ilgarigi  ko‗rinishida  emas,  balki  ancha  boyigan  ko‗rinishda,  ancha  yuqori 
darajada qaytib boradi. Biz bu xolni sxema tarzidagi quyidagi xolatda ko‗rishimiz mumkin: 
Bilish  jarayonida  bilim  xosil  bo‗ladi.  Bilim  -  odamlarning  ijtimoiy-tarixiy  amaliyot 
jarayonida to‗plangan umumlashgan tajribasidir. Bilim ob‘ektiv borliqni to‗g‗ri aks ettiradi. Eng 
to‗g‗ri  va  mukammal  bilimlar  xam  o‗z  navbatida  doimiy  emas,  balkiijtimoiy  taraqqiyot 
jarayonida o‗zgarib boradi. 
Bilimlar  asosida  o‗quvchilarning  kuzatuvchanlik,  tafakkur,  xotira  singari  bilish 
qobiliyatlari  rivojlanadi,  ularda  e‘tiqod  xosil  bo‗ladi,  ilmiy  duneqarashni  shakllantiruvchi 
g‗oyalar tizimi tarkib topadi. 
Ta‘lim  jarayonida  biror  fan  soxasida  insoniyat  tomonidan  o‗zlashtirilgan  barcha 
bilimlarni  o‗rganish  mumkin  emas.  Ta‘lim  jarayonida  eng  asosiy,  eng  muxim  bilimlar  - 
fanlarning asoslari o‗rganiladi. Ta‘lim muassasalarida o‗rganiladigan o‗quv predmetlari soni o‗z 
vazifalari  va  xususiyatlariga  muvofiq  tarzda  ortib  boradi.  Boshlang‗ich  sinflarda  tabiat  va 
jamiyat  qonuniyatlari  borasida  eng  oddiy  ma‘lumotlar  berish  asosida  ularda  duneqarash 
shakllantirib  boriladi.  Mazkur  bilimlar  asosida  o‗quvchilar  ob‘ektiv  borliq  moxiyatini  anglab 
boradilar. 
Ta‘lim  jarayonida  o‗quvchilar  bilimlar  tizimini  egallabgina  qolmasdan,  balki  faoliyat 
ko‗nikma va malakalarini xam xosil qiladilar. 
Bilimlarning  amalda  bir  necha  bor  qo‗llanilishi  ko‗nikmalarning  xosil  bo‗lishiga  olib 
keladi.  Ko‗nikma  -  bu  o‗zlashtirib  olingan  bilimlar  asosida  amalga  oshiriladigan  va  amaliy 
jixatdan  maqsadga  muvofiq  xarakatlarga  tayyorgarlikda  ifodalangan  ongli  faoliyatdir.  Demak, 
ko‗nikma  muayyan  faoliyatni  tashkil  etish  yo‗llari  va  usullarini  bilib,  o‗zlashtirib  olish  xamda 
o‗z bilimlarini amalda qo‗llay olishdir. 
Ko‗nikmalar  muayyan  vaziyatdagina  emas,  balki  dastlabki  shart-sharoitlar  o‗zgargan 
vaqtda  xam  ma‘lum  xatti-xarakat  qilish  (tajriba  asosida)  qobiliyati  bilan  tavsiflanadi. 
Ko‗nikmalarni  bilimlar  bilan  aralashtirib  yuborish  yaramaydi.  Xar  qanday  ko‗nikma  asosida 
bilim  yotadi.  Bilimlar  fikr-muloxazalarda,  ko‗nikma  esa  xatti-xarakatlarda  ifodalanadi.  Xatti  - 
xarakatlar aqliy yoki jismoniy bo‗lishi mumkin. 
Malaka  -  muayyan  usul  bilan  bexato  bajariladigan,  o‗rganib  qolingan,  avtomatlashgan 
ongli xarakatdir.  

---

Malaka bir xatti-xarakatning o‗zini bir xil sharoitda ko‗p marta takrorlash natijasida xosil 
qilinadi. Malaka qanchalik puxta bo‗lsa, odam ishni shunchalik tez va to‗g‗ri bajaradi. 
Malakalar  turlicha  bo‗ladi:  chunonchi,  o‗quv  malakalari  –  o‗qish,  yozish,  og‗zaki 
xisoblash va boshqalar; mexnat malakalari - ish qurollari bilan ishlash, materiallar xamda texnika 
bilan  muomalada  bo‗lish  va  xokazolar;  Xarakat  malakalari  —  yurish,  yugurish  va  boshqalar. 
Ko‗nikma  kabi  malaka  xam  egallangan  bilimlar  asosida  xosil  qilinadi.  Ko‗nikma  va  malaka 
o‗rtasida farqli tomonlar xam bor. Xususan, o‗quvchilar tomonidan o‗zlashtirilgan ko‗nikma va 
malakalar xar xil xarakterda bo‗ladi. 
Yuqorida aytib o‗tilgandek, bilim, ko‗nikma va malakalar ta‘lim jarayonida tarkib topadi. 
Ta‘lim – dialektik (dialektik-moxir munozarachi) tarzda taraqqiy etib boradigan ichki ziddiyatli 
jarayon  bo‗lib,  unda  ikki  tomon  –  o‗qituvchi  va  o‗quvchiishtirok  etadi.  Ta‘lim  berish 
o‗quvchilarga  bilimlar  berish,  ularda  ko‗nikma  va  malakalar  xosil  qilish,  yangixaqiqatlarni 
ochishga yo‗naltirilgan ijodiy, mantiiqiy tafakkurni tarbiyalashdir. 
O‗qish  esa  o‗quvchilarning  o‗zlashtirish,  o‗qish  qobiliyati,  fikrlash  xamda  muayyan 
xarakatlarnixosil  qilish  jarayoni  sanaladi.  O‗qish  jarayonida  o‗quvchilar  ma‘lum  bo‗lmagan, 
anglanmagan ma‘lumotlarnio‗zlashtira boradilar. 
O‗tish jarayoni to‗rtta asosiy bosqichdan tashkil topadi: 
1) O‗zlashtirilishi lozim bo‗lgan materialniidrok etish; 
2) Unifaxmlab olish, tushunchalar xosil bo‗lishi; 
3)  Bilimlarni  mustaxkamlash  va  takomillashtirish,  ko‗nikma  va  malakalarning  xosil 
bo‗lishi; 
4) Xosil qilingan ko‗nikma va malakalarni amalda qo‗llash; 
Xar  bir  bosqich  uchun  o‗quvchilarning  muayyan  xarakterdagi  bilish  faoliyati 
xarakterlidir. Bu faoliyat o‗qituvchi tomonidan aloxida raxbarlikni talab etadi. 
Ta‘lim jarayonining boshlang‗ich bosqichida o‗zlashtirilayotgan bilimlar moxiyati analiz 
va sintez metodlari yordamida anglanadi.