38
2.2 Ahmad al-Farg’oniyning tabiatshunoslik falsafasiga qo’shgan
hissasining falsafiy tahlili
Ahmad al-Farg’oniy tabiatshunoslik falsafasiga ulkan hissa qo’shgan
olimlardan. U tabiatshunoslik bilan bog’liq ko’p asarlar yaratgan.
Ahmad al-Farg’oniyning asosiy astronomik asari “Samoviy harakatlar va
umumiy ilmu nujum” (“Kitobat al-harakat as-samoviya va javomi’ ilm an-nujum”).
Asarning “Osmon kurra shaklida ekanligi va uning o’zidagi barcha yoritgichlar
bilan birgalikda aylanishi kurraning aylanishiga o’xshashligi haqida”, deb
ataluvchi ikkinchi bobida al-Farg’oniy bevosita astronomik masalalar bayoniga
o’tadi.
Qadim-qadim zamonlardan boshlab odamlar Yerning shakli va kattaligini
aniqlashga intilib kelganlar. Osmon jismlari haqida ham turlicha afsonaviy ertaklar
yuzaga kelgan. Ba’zi xalqlarda osmondagi yulduzlar farishtalarning chiroqlari deb
izohlansa, boshqa xalqlarda go’yo ular osmon gumbaziga qoqib qo’yilgan
brilliantlar bo’lib, kechalari nur sochib turadi, deb tasavvur qilingan.
Bilamizki, bizlargacha yetib kelgan yozma manbalarning xabar qilishiga
qaraganda miloddan oldingi VI asrda yashab ijod qilgan yunon olimi Pifagor Yer
dumaloq shaklda bo’lsa kerak, deb taxmin qiladi. Eramizdan oldingi IV asrda
yashagan yunonistonlik olim Arastu Yer aylanasining uzunligini o’lchab, 60 000
kmga teng deb aytadi, dengiz va okean suvlarining muvozanatda bo’lish sababini
Yer shaklining sharsimonligi deb izohlaydi.
Beruniy buning sababini yerning shakli sharsimon bo’lishi bilan birga
og’irlik kuchining hamma tomondanYer markaziga tomon yo’nalishi tufaylidir,
deb izohlaydi; eramizdan oldingi asrlarda yashab ijod qilgan olimlardan Arximed,
Parmenid, Suqrot, Aflotun, Aristarx kabi olimlar ham Yerning shaklini sharsimon
deb bilganlar.
Aniqlanishicha, VIII-IX asrlarda Arabistonda ham Yer o’lchamlarini
aniqlashga doir geodezik o’lchash ishlari olib borilgan. Bag’dod shahri sharqning
siyosiy va madaniy markazi hisoblanib, bunda Muhammad ibn Muso al-Xorazmiy,
39
Ahmad al-Farg’oniy kabi Sharqning mashhur olimlari yer kurrasining
o’lchamlarini aniqlash ustida”Baytul-hikma”da ilmiy tadqiqotlar olib borishgan.
Yunon olimlarining asarlaridagi chalkashliklar al-Ma’munning o’lchash
ishlari uyushtirilishiga sabab bo’ldi. Bu o’lchash ishlarida Ahmad al-Farg’oniy
ham ishtirok etgan.
Qu’oni Karimdagi ushbu oyatlarni tahlil qilib ko’raylik: “Siz tog’larni ko’rib
tinch qotib turibdi, deb o’ylarsiz. Holbuki, ular ham xuddi bulutlar yurgandek
yuradilar. Bu barcha narsalarni puxta qilgan zot – Allohning hunaridir. Albatta u
zot – Alloh sizlar qilayotgan barcha ishlardan ogohdir ” deyiladi. Tog’lar bulutlar
singari suzib uchib yuribdi degan so’zdan, Yer qo’zg’almasdan, olam markazida
turibdi, degan ma’no chiqmaydi-ku. Tog’lar uchib yurib, Yer ajralib qolmaydi-ku.
Yoki “Alloh kecha va kunduzni, Quyosh va Oyni yaratgan zotdir. Bularning
barchasi o’z falak-fazosida suzurlar ” – deyilgan. Bu oyatdan Yerning, Quyosh va
Oyning bir joyda qo’zg’almasdan turadi degan ma’no chiqmaydi. Aksincha,
ularning hammasi harakatda bo’lib, bular harakatlarining mustaqilligi, ya’ni
harakat yo’llari – orbitalarining ham alohida-alohida ekanligi qayd qilinadi.
Tabiiy bir savol tug’iladi: “Bu gaplarning Ahmad Farg’oniy va “Hikmatlar
uyi” ning allomalariga qanday aloqasi bor? “Yuqoridagi so’zlarda qayd
qilinganidek, ko’p yillar davomida Bag’doddagi “Hikmatlar uyi” da Xorazmiy,
Damashqda esa Ahmad Farg’oniy ko’p ishlarni bajarganlar. Shuning uchun
“Hikmatlar uyi”ning allomalari faqat astronomiya kabi aniq fanlar bilan emas,
balki boshqa fanlar bilan ham shug’ullanib, ayniqsa islom qonunlarini ham chuqur
o’rganib tahlil qilganlar. Shuning uchun, yuqorida eslatib o’tilgan Qur’on
oyatlariga o’xshash yana ko’pgina oyatlar ham, ularning dunyoqarashlariga ta’sir
etmasdan qolishi mumkin emas edi. Afsuski, Farg’oniyning Yer va Osmon
jismlarining harakatlariga oid asarlarining ko’pchiligi bizlarga yetib kelmagan va
yetib kelganlari ham zamonaviy tillarga tarjima qilinmagan.
9
Ma’lum bo’lishicha, musulmon mamlakatlarida yeru osmon haqidagi
9
. Булгаков П.Г., Розенфельд Б.А., Ахмедов А.А Мухаммад ал-Хоразми. – М.. 1973. 45-69.
40
tasavvur astronomik ilmlar yo’lga qo’yilganiga qadar asosan Qur’onga ko’ra hosil
qilingan. Qur’onda “saba’ samovot(“yetti osmon”), degan ibora ko’p marta
ishlatiladi. Lekin bu “yetti osmon” deb aslida nima nazarda tutilishi aniq ma’lum
emas. Undan tashqari samoviy harakatlar haqida Qur’onning biror oyatida hech
narsa deyilmagan. Bu sohada Bag’dod olimlari, xususan al-Farg’oniy, birinchilar
qatorida osmonning sfera shaklida ekanligi, undagi harakatlar aylanma ekanligi
haqida bayon qiladi va bu bilan xalifalikda ilmiy dunyoqarashning shakllanishi va
ommalishishiga o’z hissasini qo’shadi. U shunday yozadi:
Ta’kidlaymizki, “Osmonning kurra shaklida ekanligi haqida osmon o’zidagi
barcha yoritgichlar bilan birga biri shimol tarafida, ikkinchisi janub tarafida
bo’lgan ikki harakatlanmaydigan qutb atrofida aylanma harakat qilishi haqida
olimlar orasida ixtilof yo’q. Barcha yoritgichlarning sharqda paydo bo’lishi va o’z
harakatida bir xil tartibda oz-ozdan ko’tarilishi, ular jismi va bir-birlaridan
masofasi miqdorining osmonning o’rtasigacha davom etishi bunga dalildir.
So’ngra ular yuqoridagi tartib va qoida bilan g’arb tomonga pastlaydi. Ularning
harakatlari o’zaro parallel doiralariga o’xshash bo’ladi. Ular tezlashish va
sekinlashish bo’yicha farq qilmaydi, chunki go’yo ular kurra sirtiga qattiq
mahkamlangandek va ularning hammasi bir aylanma harakat bilan aylanadi”.
10
Osmonning tuzilishi kurraviy shaklda ekanligi haqida gumonlarni tarqatish
va fikrlarni isbotlash uchun yorqin misol tariqasida shimoliy iqlimlarda doimo Yer
ustida ko’rinadigan Jadiy (“Echki”), al-Farqadayn (“Ikki buzoqcha”) va Banot an-
na’sh (“Tobut oldida yig’lovchi qizlar”) kabi yoritgichlarni hamda ular yaqinidagi
yoritgichlarni keltirish mumkin. Ular bir-biriga parallel doiralar bo’ylab go’yo bitta
nuqta atrofida aylanadi. Shu nuqtaga eng yaqinlari kichkina doiraga bo’ylab
aylanadi va ularning harakati sekin bo’lgandek ko’rinadi. Bu nuqtadan uzoqroqda
turganlari yaqinroqda turgan yoritgichlar doirasiga qaraganda kattaroq doira
bo’ylab harakatlanadi.Bularning harakati doirasi kattalashgani sari kichiklariga
qaraganda tezroq ko’rinadi. Nuqtadan masofa shu nuqtadan yerning tagida g’oyib
10
A.ahmedov “Ahmad al-Farg’oniy” 70-72-betlar
41
bo’lgan yoritgichlarga yetgunga qadar davom etadi. Shu nuqtaga eng yaqin Yer
tagida bo’ladigan yoritgich Yer ustida botuvchi bo’lib turadi va Yer ostida g’oyib
bo’lishi vaqtida ko’tarilguncha biroz botadi. Botadigan yoritgichlarning o’sha
nuqtadan ko’proq uzoqda bo’lganlari oz vaqt ko’rinadi, ko’p vaqt g’oyib bo’ladi.
Bundan tashqari, botadiganlari va botmaydiganlarining to’la bir marta aylanish
vaqti bir xil va ularning harakat doiralari bir-biriga xalaqit bermaydigan holda
parallelligicha qoladi. Bunday bo’lishiga sabab, mazkur nuqta kurraning ikki
qutbidan biri bo’lishidir. Osmonning kurra shaklida ekanini, aylanishi ham
kurraning aylanishi kabi ekanini, oydinlashtiradi.
So’ngra, ba’zi kishilar aytganidek, osmon tekis bo’lsa edi, bu holda uning
hamma tomoni bizdan bir xilda uzoqlashmagan bo’lardi. Aksincha, osmonning
bizga eng yaqin joyi boshlarimiz tepasidagi qismi bo’lardi va ufq tomonlariga
yaqin qismlari esa ancha uzoq bo’lardi. Shunga Quyosh, Oy va boshqa yoritgichlar
sharqdan chiqayotganda sezilmaydigan kichik bo’lib ko’rinishlari kerak edi,
chunki ular bizning nigohimizdan uzoq. So’ngra yoritgichlar osmon o’rtasiga
yaqinlashgan sari kattalashgandek bo’lardi, chunki endi ular bizning kozimizga
eng yaqin bo’lardilar. So’ngra ular o’zlarining g’arbga og’ishida to ko’zdan g’oyib
bo’lguncha oz-ozdan kichrayib borardilar. Lekin biz hech bunday holni
ko’rmaymiz. Ammo ularning chiqish oldidagi, osmonning o’rtasidagi va botish
oldidagi kattaliklarini ayni bir xil ko’ramiz. Buning ustiga yana ularning sharq va
g’arbdagi miqdorlari osmonning o’rtasidagi miqdoridan katta ko’rinadi. Biz
Quyoshni botayotganida, doirasining boshi ufqqa yaqinlashib, oz-ozdan g’oyib
bo’layotganini ko’ramiz, toki uning doirasining oxirgi qismi botguncha ufq uni
kesib turadi. Oy bilan ham xuddi shunday. U ufqning sharqi va g’arbida osmon
o’rtasidagidan kattaroq ko’rinadi. Lekin bu Oy shu joylarda osmon o’rtasidagidan
bizga yaqinroq bo’lgani uchun emas, balki Yerdan ko’tarilayotgan bug’lanish
bizning ko’zimiz bilan ufq orasida turib qolgani uchundir. Ularni biz sovuq
kunlarda, yomg’ir tufayli, bahor havosida, namlik katta bo’lganda, qish kunlarida
kattaroq ko’ramiz. Shunday kunlarda Quyosh va Oy chiqish va botish oldidan juda
42
katta bo’lib ko’rinadi. Xuddi shu singari odam toza suvning qa’rida biror narsani
ko’rsa, u narsaning haqiqiy shaklidan katta ko’radi. Sof suvdagi narsalar go’yo
chuqurroqda ko’rinadi. Yoritgichlarning ufq yaqinida katta bo’lib ko’rinishining
sababi ham xuddi shunday.
Ahmad al-Farg’oniy “Baytul hikma” da dars bergan. Darsxonada u ilmi
nujum (astronomiya) fanidan ushbu mazmunda dars o’tmoqda edi:
-
Osmon sfera yanglig’ (osmon qavatlari singari) o’zida bor narsalarning
hammasi bilan birga aylanib turadi. Yer ham o’zining barcha qit’alar va bahralari
(okeanlar) bilan birgalikda harakatdadir. Quyosh Oy chiqqan vaqtda yoki
botayotganda ularni yerning turli nuqtalaridagi kishilar bab-baravar ko’rmaydilar.
Yerning sharqiy bo’lagida oldin Quyosh va Oyning chiqishi yoki botishi g’arbiy
bo’lagidan ko’rinmaydi. Bir kishi agar Yerning janubidan shimoliga qarab borsa,
ilgari shimoldan chiqadigan yoritgichlar doimo ko’rinadigan bo’lib qoladi. Ilgari
janubdan chiqadiganlari esa umuman ko’rinmay qoladi. Ana shu aytilganlar
Yerning yuzasi yumaloq ekanligini va Yerning gumbazga o’xshashligini bildiradi.
-
Ahmad al-Farg’oniy so’zidan to’xtadi. Hamma jim. Shu payt tolibi
ilmlardan biri so’radi:
-
Bir savol bersam bo’ladimi, muhtaram ustoz, dedi u.
-
Marhamat, - dedi Farg’oniy.
-
Qur’oni majidda yer oddiy gilam singaridir. Yerning shakli hatto
to’shak va beshikka nisbat beriladigan darajada tekis deyilganini qanday tushunsa
bo’ladi?
-
Qur’oni majid ilohiyotga oid asar. Uning mazmuni yaratuvchi va
uning Rasuli, Islom diniga oid fikrlarni o’z ichiga oladi. Ilmi nujum esa osmon,
sferalar, yoritgichlar, ularning o’zaro bog’liqligi va harakatlarini o’rganadi.
Shuning uchun bu ikkala sohaga alohida-alohida yondashmoq darkor.
Savol bergan shogird javobidan qoniqmagandek sekin boshini chayqab
qo’ydi. Ahmad al-Farg’oniy tinglovchi yoshlarga qarab yana qanday savollar
borligini so’radi.
43
-
Nima uchun Quyosh va Oy chiqayotgan va botayotgan vaqtida ufq
yuzasidan ularning jismi kattalashadi. Bu paytda ular bizga yaqinlashadimi?
-
Yo’q yaqinlashmaydi, - dedi Farg’oniy. Shogirdning bu savolidan
olimning mamnun ekanligi seziladi. Chunki olim yoqimli bir shabboda esib, unga
orom bag’ishlagandek jonlanib oldi.
-
Yo’q, ular bizga yaqinlashmaydi, - deb takrorlanadi ustoz, so’ng faol
tushuntira boshladi. – Yerdan doim ko’tarilib turadigan bug’lar o’rtasini to’ldiradi.
Quyosh va Oy ufqdan chiqib kelayotgan yoki botayotganida biz ularni ana shu
bug’lar orqali ko’ramiz. Shuning uchun ular jismi bizga katta bo’lib ko’rinadi.
Shogirdlar jim tinglar edilar. Ustoz hammaga ham tushunarli bo’lmaganini
payqadi va so’zida davom etdi:
-
Tiniq suvga bir tosh tashlasangiz suv ichida yoki tubida o’sha tosh
sizga jismiga nisbatan kattaroq ko’rinadi. Suv qanchalik tiniq va tubi chuqur
bo’lsa,o’sha tosh shuncha kattalashadi. Shuningdek, Quyosh va Oy ham Yerdan
ko’tarilayotgan bug’ orqali ko’zimizga kattalashib ko’rinadi. Agar havoda namli
bug’ ko’proq bo’lsa bu hol yanada aniqroq seziladi.
Ustoz shogirdlariga Quyosh, Oy va sayyoralarning harakatlari, kun va
tunning bir xil bo’lish vaqti, osmon burjlari, harakatli va harakatsiz yulduzlar
to’g’risida so’zlab berdi.
Ma’lum bo’lishicha, Qur’onda Yer (ard) haqida ham ko’p marta eslatiladi,
odatda, “as-samovot val-ard” (“osmonlar va yer”),degan ibora ishlatiladi. Yer
shakli haqida ham Qur’onda aniq tasavvur mavjud. “Nuh” surasining 19-oyatida:
“Alloh ja’ala lakum al-arda bisatan” deb, Yerni gilamga (“bisat”) o’xshatiladi.
“Baqara” surasining 22-oyatida: “A-lazi ja’ala lakum al-arda firoshan” deb, uni
to’shakka (“firosh”) o’xshatilgan. “Naba’ surasining 6-oyatida ham “A lam naj’al
al-arda mihodan” deb, yana Yer ko’rpachaga (“mihod”) o’xshatilgan. Bu
oyatlarning hammasida Yerning tekis ekanligiga shama qilinayotganligi aniq
ko’rinyapti. Bu fikrlar islom mamlakatlarida geografiyaning rivojlanishiga
to’sqinlik qilmadi. Aksincha, bu va boshqa oyatlar payg’ambarning ilmga
44
undovchi hadislari bilan birga islom astronomlari va geograflarini haqiqat uzra
yo’naltirildi, ularga bu yo’nalishda katta turtki berdi. Ahmad al-Farg’oniy bunday
olimlarning eng peshvosi edi. U birinchilar qatorida Yerning kurraviy – sferik
shaklda ekanligi haqidagi to’g’ri tasavvurga keldi.
11
Ahmad al-Farg’oniy o’z asarining uchinchi bobini to’g’ridan to’g’ri
“Yerning quruqlik va dengizga tegishli hamma qismlari bilan birgalikda kurra
shaklida ekanini tan olishgan,uning dalili shuki, Quyosh, Oy va boshqa yoritgichlar
Yerning turli taraflarida bir vaqtda chiqmaydi ham, botmaydi ham, balki Yerdan
qaraganda ulardan sharqiy vaziyatda bo’lganlari g’arbiy vaziyatda bo’lganlaridan
oldinroq chiqishini ko’ramiz, sharqdagilarning botishi ham g’arbdagilarning
botishidan oldin bo’ladi. Bu ular balandlikda bo’lishi hodisasidan ham ravshan
ko’rinadi. Oy tutilishi singari aniq bir hodisaning yuz berishi Yerning turli tarafida
turli vaqtda kuzatiladi. Agar bu hodisa oralaridagi masofa uzoq bo’lgan sharq va
g’arbdagi ikki shaharda kuzatilsa, masalan, tutilish vaqti sharqiy shaharda kechasi
soat uchda ro’y beradi. Agar biz g’arbiy shaharda shu hodisani aniqlamoqchi
bo’lsak, bu shaharlar orasidagi masofani e’tiborga olib, tutilish vaqti uch soat kam
bo’ladi. Sharqiy shaharda soatning ziyoda bo’lishi Quyoshning g’arbiy
shahardagiga nisbatan bu yerda ilgariroq botishini bildiradi.
Katta yoritgich botish vaqtida kuzatilsa ham ana shunday bo’ladi. Turli ikki
shaharda uning kuzatilish vaqtini topamiz. Hamma vaqt sharqiy shahar soati
g’arbiy shahar soatidan oldinda bo’ladi. Vaqtdagi bu farqlar Yerning odam
yashaydigan qismining g’arbiy va sharqiy hududlari orasida mavjud. U shaharlar
vaqti oarsidagi farq ular orasidagi masofaga bog’liq ravishda aniqlanadi.
Shimol va janubdagi bir-biridan uzoqlikda joylashgan joylar orasida ham
xuddi yuqoridagi kabi farq mavjud. Agar Yer janubdan shimolga qarab yurilsa,
(kishiga) unga shimol tomonda botuvchi bo’lgan ba’zi yoritgichlar abadiy
ko’rinuvchi bo’lib qoladi. Xuddi shu singari janub tomonda avval unga ko’ringan
ba’zi yoritgichlar endi doim ko’rinmaydigan bo’lib qoladi va doim shu bir xil
11
Беруни. «Тавхим». См. Крачковский И.Ю. Арабская географическая литература. М. 1962.
45
tartibda bo’ladi.
Agar Yer yassi bo’lganda, bayon etilgan hodisalarning birontasi ro’y bermas,
Yerning hamma tomonida yoritgichlar ayni bir vaqtda chiqar va Yerning shimoli
va janubidagi hodisalar yuz bermas edi: doim ko’rinadigan yoritgichlar
ko’rinmaydigan va, aksincha, doim ko’rinmaydigan yoritgichlar ko’rinadigan
bo’lib qolar edi”.
12
O’rta asrlarda islom astronomlari va umuman tabiatshunoslari ko’p jihatdan
o’z davrlaridan ilg’orlab ketganlariga qaramay, olam tizilishi masalasida
geotsentrizm doirasida qoldilar. Bu doiradan chiqish uchun boshqa ilmiy muhit va
ijtimoiy sharoit yaratilishi kerak edi. Bunday muhit va sharoit bir muncha keyin
Ovrupoda yuzaga keldi.
Al-Farg’oniy yashagan ilk o’rta asrlar davrida geotsentrizm hududida hali
katta ilmiy yutuqlarga erishish mumkin bo’lmagan. U asarining to’rtinchi bobini
“Yer kurrasi osmon kurrasining o’rtasida qo’zg’almas markaz kabi ekani, uning
o’lchami osmon o’lchamiga nisbatan kichkina doiradek nuqta kabi ekani haqida”
deb nomladi. So’ngra olim bu sarlavhaga chiqargan da’vosini aniq dalillar bilan
isbotlaydi. U bunday yozadi:
“Yer osmonning o’rtasida turadi, deb qat’iy aytish mumkin.
Isbotlash uchun, keltirilgan dalillardan farqliroq, Yer osmonning o’rtasida
emas deb, balki osmonning boshqa biror joyiga nisbatan yaqinroq vaziyatda
bo’lsin, deb faraz qilaylik. Bunday holda osmonning o’sha joyiga eng yaqin
bo’lgan tog’da yashovchilar doim osmonning faqat yarmisidan ozrog’ini
ko’rishlari kerak edi. Xuddi shu singari, osmonning o’sha nuqtasidan eng uzoqdagi
tog’li o’lkalardagi aholi doimo osmonning yarmisidan ko’prog’ini ko’rishlari kerak
edi. Bu esa osmonning ko’rinishiga xilofdir, chunki Yerning barcha tomonidagi
kishilarga osmondagi oltita burj abadiy ko’rinmaydi. Bu yerning osmonga nisbatan
nuqtadek kichkina ekanini isbotlaydigan dalildir. Agar uning o’lchovi osmonga
nisbatan katta bo’laganida edi, Yerdagilar doimo osmonning yarmisidan ozrog’ini
12
A.Ahmedov ”Ahmad al-Farg’oniy” 78-80-betlar.
46
ko’rar edilar.
13
Yer osmonning o’rtasida bo’lgani uchun osmonni teng ikkiga bo’luvchi
tekislik Yerning markazidan o’tadi, chunki bu markaz osmonning ham markazi
bo’ladi. Shuning uchun yerdagilarga osmondagi narsalarning teng yarmisi
ko’rinadi. Bu sezgi bilan aniqlanadiganga zid kelmaydi. Buning dalili shuki,
ko’zimizdan o’tgan tekisli Yerning sirtida ham ufq bo’ylab yo’naladi bu tekislik
bilan Yerning markazidan o’tuvchi tekislik orasida aytarli farq yo’q. shuningdek,
yer markazi bilan sirti orasidagi masofa osmon o’lchamlariga nisbatan sezilarli
miqdorda emas. Shuning uchun, haqiqatan ham Yer kurrasi, osmon kurrasiga
nisbatan nuqtadek.
Bu so’zlardan so’ng, quyida turg’un yulduzlar orasidagi masofani
tavsiflashda osmonda ko’rinuvchi eng kichik turg’un yulduz ham o’lchovi
bo’yicha Yerdan katta ekanligini va eng kichik yulduzlar osmonda nuqtadek
ko’rinishini aytamiz. Yerning jismi eng kichik yoritgichlar jismidanham kichkina
bo’lgani uchun osmonning o’lchami oldida uning o’lchami hisobga olinmaslik
darajada sezilarli emas.
Yer olamning o’rtasida, xuddi markazdek, uni hamma tomondan havo o’rab
olgan. Osmon ham kurra singari havo bilan o’ralgan. Yerning o’lchami osmon
o’lchamiga nisbatan kichkina doiradek, nuqtadir.”
14
Al-Farg’oniy ushbu asarida qabul qilgan bayon qilish uslubi shu qadar sodda
va ravshanki, bunda geometrik shakllar va hisoblashlarga hojat sezilmadi.
Aniqlanishicha, Shundan so’ng al-Farg’oniy o’zi tanlagan sodda usul bilan
osmon sferasidagi eng asosiy doiralar tushunchasini, ya’ni hozirgi ibora bilan
aytsak, ekliptik va ekvatorial koordinatlar tushunchasini kiritadi. Buni u
“osmonning birinchi ikki harakati haqida ulardan biri butun olamning sharqdan
g’arbga yo’nalgan harakati bo’lib, uning natijasida tun va kun ro’y beradi,
ikkinchisi sayyoralarning harakati bo’lib, u ekliptika bo’ylab g’arbdan sharqqa
yo’nalgan ko’rinadi” deb yozgan.
13
Матвиевская Г.П Ал-Фeргани выдающийся ученый средневсковья – Ташкент; Oqituvchi 1998 yil
14
A.Ahmedov “Ahmad al-Farg’oniy” 82-85-betlar.
47
“Biz osmonning shakli va Yer haqida bayon qilganimizdan so’ng endi
osmonning birinchi ko’rinma harakatlaridan hosil bo’ladigan narsalarga ham tatbiq
etadi. Aytadiki, osmonda ko’rinadigan birinchi harakatlar ikkitadir. Ulardan
birinchisi butun olam harakati bo’lib uning natijasida tun va kun ro’y beradi.
Quyosh, Oy va barcha yoritgichlar kecha-kunduzda sharqdan g’arbga qarab to’la
bir marta va bir xil holatda, ikkala qo’zg’almas qutb atrofida bir xil tezlikda
aylanib chiqadi. Birinchi harakatning qutbidan biri – shimoldagisi shimoliy qutb ,
unga qarama-qarshi ikkinchisi – janubdagi janubiy qutb, deb ataladi. Yoritgichlar
bu harakat bilan o’z parallel doiralari bo’ylab harakatlanadi, shu doiralardan eng
kattasi osmon ekvatori deb ataladi. U birinchi harakat mintaqasi ham deyiladi, u
osmon kurrasini teng ikki bo’lakka ajratadi. Mintaqaning har ikkala qutbdan
masofasi aynan bir xil bo’ladi
Uning osmon ekvatori deyilishiga sabab , quyosh undan o’tayotganda
yerning hamma joyida tun bilan kun tenglashadi. Ikkinchi harakat shuki, bunda
Quyosh va yoritgichlar birinchi harakat yo’nalishiga qarama-qarshi o’laroq,
g’arbdan sharqqa, birinchi harakat qutblaridan boshqa ikki juft qutblar atrofida
harakatlanadi. Mana shu boshqa qutblardan barobar uzoqlikdagi katta doira
ikkinchi harakat mintaqasi bo’lib, burjlar falaki o’rtasining doirasi deb ataladi. Bu
Quyoshning g’arbdan sharqqa qarab o’ziga xos harakatida chizadigan doirasi
bo’lib, u burjlar deb ataladigan o’n ikkita teng bo’lakka ajratiladi. Ularning ismlari:
Hamal, Savr, Javzo, Saraton, Asad, Sunbula, Mezon, Aqrab, Qavs, Jadiy, Dalv,
Hut. Har bir burj o’ttiz darajaga taqsimlanadi. U holda barcha doira uch yuz
oltmish daraja bo’ladi. Har bir daraja oltmish daqiqadir.
Qat’iy qilib aytish kerakki, ekliptika doirasi osmon ekvatori bilan qarama-
qarshi ikki nuqtada kesishadi hamda undan shimol va janub yo’nalishlarida bir xil
miqdorda og’adi. Quyosh osmon ekvatorining janubidan shimoliga o’tganida kesib
o’tadigan nuqta – bahorgi tenglik nuqtasi deyiladi. U hamal burjining boshi.
Ikkinchi nuqta Quyosh ekvatorning shimolidan janubiga o’tganida kesib o’tadigan
nuqta, u kuzgi tengkunlik nuqtasi deb ataladi. U Mezonning boshi. Osmon
48
ekvatoridan shimoldagi oltitasi shimoliy burj bo’lib, ular Hamalning boshidan
Sunbulaning oxirigacha, oltitasi janubiy burj bo’lib, ular Mezonning boshidan
Hutning oxirigacha.
Osmon falakida shimoldan janubga qarab yotuvchi uchinchi doira hosil
bo’ladiki, u o’sha ikki doiraning qutblaridan o’tadi va bu ikkala doira qutblaridan
o’tuvchi doira deb ataladi. U osmon ekvatorini ham, ekliptikani ham teng ikki
qismga bo’ladi.
Haqiqatan, u ekliptika bilan ikkita shunday nuqtada kesishadiki, bu nuqtalar
og’ish chegaralari bo’lib, ular ekvatorning har ikki – shimol va janub tomonidan
ekvatordan teng masofada bo’ladilar. Shimoliy nuqta – yozgi Quyosh turish
nuqtasi deb ataladi. U Saraton burjining boshida bo’ladi. Janubiy nuqta qishki
Quyosh turish nuqtasi deyiladi va u Jadiyning boshida bo’ladi.
Shu qutblardan o’tuvchi doirada yotgan ikki Quyosh turish nuqtalarining har
biri bilan ekvator orasidagi yoy ekliptikaning ekvatorga og’ishi miqdoridir. U,
Ptolomey aniqlaganidek, agar uch yuz oltmish qismga bo’lingan bo’lsa, yigirma
uch daraja va ellik bir daqiqaga teng bo’lgan.
Harakatlanuvchi yoritgichlar ekliptika qutblari atrofida g’arbdan sharqqa
o’ziga xos tezlikda va barcha tebranishlar bilan aylanadi. Qolgan yoritgichlar
sharqdan g’arbga birinchi tur harakatda bo’ladilar. Qutblardan o’tuvchi doira
birinchi tur harakatni takrorlaydi. Ekvatorning qutblari birinchi tur harakatda
qo’zg’almasdir, ya’ni harakatlanmaydi, ekliptikaning qutblari esa ekvator qutblari
atrofida birinchi harakat bilan aylanadi va ularning ikkalasi ham ikkala orbita,
ya’ni ekvator va ekliptika qutblaridan o’tgan doirada joylashadi ”.
Al-Farg’oniy talqinida osmonning birinchi, ya’ni g’arbiy harakati, aslida bu
osmonning ko’rinma harakati bo’lib, Yerning haqiqiy aylanishiga ko’ra sodir
bo’ladi. Osmonning ikkinchi – sharqiy harakati esa sayyoralarning qo’zg’almas
yulduzlarga nisbatan ko’rinma harakati bo’lib, sayyoralarning harakatiga ko’ra
49
sodir bo’ladi.
15
Shunday qilib, Ahmad al-Farg’oniy tabiatshunoslik falsafasiga o’zining
ilmiy tadqiqotlari bilan ulkan hissasini qo’shadi. Uning tabiiy va ilmiy qarashlari
nihoyatda boydir.
Do'stlaringiz bilan baham: |