Toshkent davlat sharqshunoslik instituti sharq filologiyasi va tarix fakulteti falsafa kafedrasi

predmeti  inson  va  jamiyat  ma’naviy  xayoti,  maqsadi  esa  komil  inson  —  imon-e’tiqodi  butun, 

irodasi  baquvvat,erkin  fuqaro  ma’naviyatini  shakllantirish  va  jamiyat  ma’naviy  saloxiyatini 

rivojlantirishdir.  Ana  shu  keng  qamrovli  vazifalardan  ko‘rinib  turibdiki,  inson  kamoloti  va 

jamiyatning yuksak darajaga ko‘tarilishi ma’naviyatni rivojlantirishga bog‘liq bo‘ladi. 

Ma’naviyatning moddiy kuchga aylanishi har bir insonnning xatgi-harakatlarida, o‘z oilasi, 

millati  va  Vataniga  bo‘lgan  munosabatlarida  namoyon  bo‘ladi.  Yuqorida  aytganimizdek,  uning 

shakllanishida  ota-ona,  inson  yashayotgan  atrof-muhit,  milliy,  diniy  qadriyatlar,  jamiyatdagi 

insonparvarlik va adolatparvarlik siyosati muhim ahamiyatga ega. 

Odam  ota-onadan  tug‘iladi,  ammo  uning  axloqi,  odob  borasidagi  , fazilatlari,  ya’ni ma’naviy 

dunyosi jamiyatda, ijtimoiy, siyosiy, iqtisodiy munosabatlar ta’sirida shakllanadi. Insonning ma’naviy olami 

asosan  ijtimoiy  taraqqiyotning  mahsuli  bo‘lsa  ham,  u  o‘z  navbatida,  jamiyat    taraqqiyotiga  nihoyatda 

katta ta’sir ko‘rsatadi, uni belgilab beradigan omillardan biri sanaladi. Odamlarda axloq, odob, imon, vijdon, 

halollik,  mehnatsevarlik,  baynalmilalchilik,  insonparvarlik,  e’tiqodiy  vatanparvarlik,  milliy  va  insoniy 

g‘urur tuyg‘usi, burch va masuliyatni his kilishi qanchalik kuchli, yuqori bo‘lsa, jamiyat taraqqiyotining 

zaminlari ham kengayishiga, tinchlik, osoyishtalik, hamjihatlik barqaror bo‘lishiga olib keladi. 

Xuddi  shuning  uchun  ham  Islom  Karimov  Oliy  Majlisning  Birinchi  chaqiriq,  Birinchi 

sessiyasida  so‘zlagan  nutqida:  «Taraqqiyot  taqdirini  ma’naviy  jihatdan  yetuk  odamlar  hal  qiladi. 

Texnikaviy  bilim,  murakkab  texnologiyani  egallash  qobiliyati  ma’naviy  barkamollik  bilan,  mustaqil 

tafakkur bilan birga borishi kerak. Aqliy zakovat va ruhiy-ma’naviy salohiyat — ma’rifatli insonning 

ikki qanotidir»

23

, - deb ko‘rsatgan edi. 

Jamiyat taraqqiyotining har bir yangi bosqichi kishilarning ma’naviy kamolatida ham yangi 

davrning  yuzaga  kelishidir.  Ma’naviyatsiz  adolatli,  yuksalish  imkoniyatiga  ega  bo‘lgan  jamiyat 

bo‘lmaganidek, jamiyatsiz ma’naviyat ham rivojlanishi mumkin emas. 

Jamiyatning  iqtisodiy,  ijtimoiy-siyosiy  sohalarida  mavjud  bo‘lgan  muammolarini 

ma’naviyatni rivojlantirish, unga tayanish orqali hal etish mumkin. 

Ma’naviyat  millatni  taraqqiyotga  yetaklovchi,  davlatning  qudratini  oshiruvchi  muhim  omil 

sanaladi.  Chunki  qaerda,  qaysi  mamlakatda  ma’naviyat  yuksak  darajada  bo‘lsa,  o‘sha  joyda,  o‘sha 

mamlakatda  johillik,  hasadgo‘ylik,  beparvolik,  xudbinlik,  yalqovlik,  man-manlik,  tekinxo‘rlik, 

g‘iybat qilishlik,  ko‘rolmaslik,  yovuzlik,  qo‘paruvchilik, o‘z Vatani va xalqiga nisbatan sotqinlik, 

tuhmat qilish kabi salbiy illatlar, ma’naviyatsizlik ko‘rinishlariga o‘rin qolmaydi. 

Ma’naviyat  har  doim  ma’rifat  bilan  uyg‘un  holatda  rivojpanib  boradi.  Ma’rifat  —  bilish, 

bilim, tanish va ma’lumot, - degan ma’noni anglatadi. 

Insoniyatning bir jamiyatdan ikkinchi jamiyatga, bir tarixiy davrdan ikkinchi bir yangi tarixiy 

davrga o‘tishi ma’rifatparvarlikdan boshlanadi. Zamonaning, millatning eng yetuk, ongli, oq-qorani 

                                                      

22

 

Qarang: Karimov I.A. O‘zbekiston : Milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura T., “O‘zbekiston”, 1993, 74-bet. 

   

23

Karimov I.A. O‘zbekistonning siyosiy-ijtimoiy, iqtisodiy istiqbolining asosiy tamoyillari. T., «O‘zbekiston», 1995, 

46-bet. 

 

  

---

tanigan, fidoiy, elim, yurtim deb yashovchi, uzoqni ko‘zlovchi ma’naviyatli kishilari ma’rifatparvarlik 

bilan  shug‘ullanganlar.  Chunki,  ma’rifat  —  ma’naviy  qaramlik,  qo‘rquv  va  hadikni  bartaraf  etadi, 

insonga beqiyos ilohiy qudrat, mislsiz salohiyat baxsh etadi. Mamlakat, millatning ozodligi — uning 

ma’rifiy uyg‘oqligidadir. Odamzod naslining ulug‘ligi esa bilimdan. 

Bilingki,  bilim  va  ma’naviyat  o‘ylab  ko‘rilsa,  misoli  bir  jilov.  U  insonlarni  barcha  yomon, 

yaramas  ishlardan,  ya’niki  ma’naviyatsizliklardan  tiyib  turadi.  Shu  tufayli  ota-bobolarimiz,  avlod-

ajdodlarimiz  doimo  ma’rifat  va  ma’naviyatga  intilib  yashaganlar.  Ular  ma’naviyat  va  ma’rifat 

chiroqlarini  mash’ala  singari  yoqqanlar.  Yuksak  ma’naviyat  va  ma’rifat  tufayli  Turon  zamin  yer 

yuzida shuhrat qozongan. 

Prezidentimiz  Islom  Karimovning  mamlakatimizda  ma’naviyat  va  ma’rifatga  katta  e’tibor 

berayotganliklarining asosiy sababi ham ana shu ma’naviy zaminlarni qayta tiklash orqali taraqqiyotga 

erishish 

mumkinligini 

ko‘rsatishidir. 

Oliy 

Majlisning 

XIV                                                                                                                                                               

sessiyasida qilgan ma’ruzalarida ta’kidlaganlaridek, 2005 yilga qadar respublikamizda 1611 ta kasb-

hunar kolleji va 181 akademik litseydan iborat bo‘lgan o‘rta maxsus va kasb-hunar o‘quv yurtlarining 

zamonaviy tarmoqlarini bunyod etish rejalashtirilgan

24

. 

Ma’rifat va ma’naviyatlilik, uning inson, jamiyat hayotidagi ahamiyati ustida fikr yuritganda, 

ma’rifat  va  ma’naviyat,  ma’naviyatlilikniig  nisbatiga  ham  e’tibor  berilishi  lozim  bo‘lgan  masala 

hisoblanadi. 

Ma’naviyatli  odamlarning  hammasi  ham  doimo  ma’rifatli,  shu.  bilan  birga  ma’rifatli,  ilmli 

kishilarning  ham  hammasi  yuksak  ma’naviyatli  bo‘lavermaganlar.  Shunday  kishilarga  qarata  haqli 

ravishda olim bo‘libti-yu, ammo odam bo‘lmapti iborasi ishlatiladi. Boigqacha ashtanda insonlar borki, 

olim  emas.  Olim  bo‘lmasa  bo‘lmas,  ammo  ma’naviyati  yuksak  Olimlar  borki,  inson  zotiga  loyiq 

emas.  Bunisi  og‘ir.  Ularddn  elga,  yurtga  foyda  yo‘q.  Shuning  uchun  xalqimij  «Olim  bo‘lma  —  odam 

bo‘l», - iborasini ishlatib keltan. Har ikkala-sining uyg‘unligi barkamatlikni ta’minlaydi. Ma’naviyat va 

ma’rifat  bir-birini  inkor  etadi  degani  emas.  Ma’naviyat  va  ma’rifat  bir-biriga  chambarchas 

bog‘likdir. Ularbir-birini quvvatlab, o‘zaro ta’sirlanib rivojlanib boradi. 

Zaminimizda  kamol  topgan,  el-yurtga  tanilgan  buyuk  zotlar,  komil  insonlar  o‘zlarida 

ma’naviyat va ma’rifatni yuksak darajada mujassam etgan allomalar bo‘lganlar. Shundan kelib chiqib, 

aytish  mumkinki,  hozirgi  davrda  milliy  kamolot  yo‘li,  komil  insonni,  sog‘lom  avlodni  voyaga 

yetkazish yo‘li mana shu yo‘l, bundan boshqa yo‘l yo‘q. 

Ma’naviyat  va  ma’rifat  xalqimizning,  millatimizning  kelajagi  uchun  suvday  va  havoday 

zarur. 

Ma’naviy va ma’rifiy tarbiyani birga olib borish taraqqiyotitaqozosi. Ularni boshqa-boshqa 

olib  borib  bo‘lmaydi.  Ularning  chinakam  uyg‘unligini  ta’minlash  orqaligina  komil  insonni 

tarbiyalab yetkazish va mamlkatning yuksak taraqqiyotini ta’minlash mumkin bo‘ladi. 

2.  «Ma’naviyat  asoslari»  fan  sifatida  shakllanayotgan  bir  sharoitda  uning  kategoriyalarini 

(tushunchalarini)  aniqlash,  bir  tizimga  keltirish  olimlarimiz  oldida  turgan  asosiy  vazifalar 

hisoblanadi. Chunki, uning asosiy kategoriyalari va rivojlanish qonuniyatlari aniqlanmagan hamda 

ma’lum bir tartibga solinmas ekan u fan maqomiga ega bo‘la olmaydi. Albatta, ma’naviyat barcha 

ijtimoiy-gumanitar  fanlar  tizimida  eng  yosh  bo‘lganligi  sababli  uning  tushunchalarini  bir  tizimga 

keltirish  murakkab  hisoblanadi.  Chunki,  uning  ayrim  tushunchalari  falsafa,  estetika,  etika, 

dinshunoslik  va  boshqa  fanlar  bilan  ham  uyg‘unlashib  ketgan.  To‘g‘ri,  bu  tabiiy  hol.  Zero, 

ma’naviyatni ularning uyg‘unligisiz tasavvur ham qilib bo‘lmaydi. 

Ana  shu  murakkablikka  qaramasdan  «Ma’naviyat»ning  kategoriyalarini  aniqlashga,  uni 

yuqoridagi  fanlardan  «mustaqilligini»  ta’minlashga  ehtiyoj  nihoyatda  katta.  Shu  ehtiyojni  hisobga 

olib «ma’naviyat»ning tushunchalari haqida dastlabki g‘oyalarni ilgari surish mumkin bo‘ladi. 

Aslida ma’naviyat ham xuddi boshqa fanlar kabi o‘zining mustaqil kategoriyalariga egadir. 

Ularni shartli ravishda inson,  millat va jamiyat hayoti bilan bog‘liq bo‘lgan quyidagi tushunchalarni 

                                                      

24

 

Qarang. Karimov  I A. O‘zbskiston XXI asrga intilmoqda. T., «O‘zbekiston». 1999. 38-

bet 

 

---

kiritish  mumkin:  shaxsning  o‘z-o‘zini  anglashi,  bilimdonlik,  qalbi  tozalik,  saxiylik,  samimiylik, 

hayrihohlik,  halollik,  e’tiqodlilik,  diyonatlilik,  poklik,  mehr-shafqatlilik,  vijdonlilik,  rostgo‘ylik, 

adolatparvarlik,  ota-onaga hurmat,  oilaga sadoqat,  vafodorlik, to‘g‘rilik  va boshqalar.  Shaxsning