Toshkent davlat sharqshunoslik instituti sharq filologiyasi fakulteti tarjimashunoslik kafedrasi

OʻZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA OʻRTA MAXSUS

TA’LIM VAZIRLIGI

TOSHKENT DAVLAT SHARQSHUNOSLIK INSTITUTI

SHARQ FILOLOGIYASI FAKULTETI

TARJIMASHUNOSLIK KAFEDRASI


KETMA-KET TARJIMADA TEZ YOZUVNING OʻRNI

KURS ISHI
5A120202 – SINXRON TARJIMA YOʻNALISHI (FORS TILI)
Ilmiy rahbar: «Tarjimashunoslik» kafedrasi

oʻqituvchisi Ph.D., Xodjayeva N. B.

Bajardi: «Sinxron tarjima (fors)» mutaxassisligi

1-kurs magistranti Shamsiddinov Z. I.

Toshkent – 2020

Reja

KIRISH 2

ASOSIY QISM 5

1. Tez yozuv (semantografiya)ning shakllanishi va rivojlanishi tarixi 5

2. Ketma-ket tarjimaning tarjimadagi oʻrni 9

3. Ketma-ket tarjimada tez yozuvni qoʻllash 14

4. Tez yovuzning asosiy usullari 16

XULOSA 20

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 22

ILOVA 24

KIRISH

Mavzuning dolzarbligi. Yurtimiz mustaqillikka erishgandan soʻng, xorijiy tillarni oʻrganishga keng yoʻl ochib berildi. Xususan, sharq tillarini oʻrganish muhim ahamiyat kasb etib bormoqda.

Kadrlar tayyorlashning zamonaviy talablari va davlat taʻlim standartlarida yangi tipdagi оʻquv yurtlarida hamda tayanch muassasalarida xorijiy til taʻlimi tizimi oldiga juda yuksak masʻuliyat bilan yondashishi zarur va shart etib qоʻyilmoqda. Zero, xorijiy tillardan hech bоʻlmaganda ikkitasini egallamay turib, mustaqil mamlakatimiz uchun kerakli mutaxassis bоʻlib yetishish mumkin emasligi ayon bоʻlib qoldi¹.

Zamonaviy ketma-ket tarjima bu maxsus mahorat va oʻqitish sohasida ishlaydigan maxsus tarjimonni talab qiladigan murakkab jarayon. Ushbu turdagi tarjimani muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun har qanday uzunlikdagi nutqni yozib olish va takrorlashga imkon beradigan universal tez yozuv (semantografiya) kabi texnikani oʻrganish va oʻzlashtirish talab etiladi. Endi ushbu uslubni tarjimon tomonidan ishlatiladigan yordamchi yozuvlar tizimi sifatida aniqlash mumkin.

Tez yozuvni rivojlantirish va oʻrganish oʻtgan asrning boshlaridan beri davom etmoqda. Bu soha tarjimashunoslikda nisbatan yosh soha hisoblanadi. Ushbu uslubning paydo boʻlishi Millatlar Ligasi kabi qator xalqaro tashkilotlar oʻrtasidagi aloqalar davomida tarjimonning ishini tezlashtirish asnosidagi ehtiyojlarning ortishi bilan bogʻliq edi.

Kelgusida bunday murakkab soha bilan ishlaydigan va tarjimaning alohida mas’uliyat turini talab qiladigan tarjimonning ishini optimallashtirish uchun barcha yangi usul va yondashuvlarni oʻz ichiga olgan tez yozuv jadal rivojlanmoqda.

Hozirgi kunda ogʻzaki nutqlarni yozish va takrorlashning ushbu usuli eksperimental psixologiya, neyropsikologiya va qiyosiy tilshunoslik kabi fan sohalaridan foydalangan holda har tomonlama rivojlanib bormoqda.

Mavzuning oʻrganganlik darajasi. Shunday qilib, tez yozuv (semantografiya)ning rivojlanish tarixini tahlil qilganda, ma’lumotni qayd etishning ushbu usulini yaratuvchilar – Jenevadagi mashhur tarjimonlar maktabining vakillari: J. Herbert va boshqalarning hissasini ta’kidlash kerak.

Zamonaviy olimlar tomonidan yozilgan yozuvning asosiy elementlari: gʻoyalarni ajratish, qisqartirishlardan foydalanish, asosiy kalitni soʻzni yozib qoʻyish hamda bir qancha oʻziga xos uslublarni koʻrib chiqqan ilmiy asarlar mavjud. Bu sohaning fan sifatida rivojlanishiga rus olimlari jonbozlik koʻrsatganlar, xususan, R.K. Minyar-Beloruchev², D. Seleskovich, E.N. Sladkovskaya kabi olim va olimalarning ishlarida bir qator fanlardan ya’ni eksperimental psixologiya, neyropsikologiya, qiyosiy tilshunoslik va boshqa fanlarda semantografiyani qoʻllashni nazariy tahlil etganlar. Bulardan tashqari aynan tez yozuv bilan shugʻullangan rus olimalari Ye.V. Alikina³, O.S. Sachayeva⁴larning izlanishlarini alohida ta’kidlab oʻtish joiz.

Oʻzbek tilshunosligida esa, bu soha hali chuqur tahlil etilmagan. Jahon tillari universiteti hamda Sharqshunoslik institutlaridagina bu fan bu yil magistratura bosqichida oʻqitila boshlandi. Shunday boʻlsa hamki, I. Umirov⁵ning bu sohaga oid bir qancha maqolalari e’lon qilingan.

Bu tez yozuvni oʻrganishni butunlay yangi soha hisoblangani bois tarjimonning ketma-ket tarjimadagi faoliyatini tezlashtirishga imkon berish maqsadida rivojlanib bormoqda.

Tadqiqotning maqsad va vazifalari. Ushbu maqsadni amalga oshirish uchun kurs ishi oldiga quyidagi ishlar qoʻyildi:

1. 
   Umumjahon semantografiya texnikasining shakllanishi va rivojlanishi tarixi bilan tanishish;
   
2. 
   Taniqli ketma-ket tarjima mutaxassislari tomonidan qoʻllanilgan va tavsiflangan asosiy semantografiya usullarini koʻrib chiqish;
   
3. 
   Umum e’tirof etilgan semantografiyalarni zamonaviy an’analarini aniqlash;
   
4. 
   Semantografiyaning asosiy amaliy elementlarini tavsiflash.
   

Tadqiqotning predmeti va obyekti. Ketma-ket tarjima qilishda universal semantografik texnikalarni oʻrganish ishning predmeti hisoblanadi.

Tadqiq etilgan ishning ilmiy ahamiyati. Tadqiqot ishining ilmiy-amaliy ahamiyati ketma-ket tarjima jarayonida tez yozuv ya’ni semantografiyaning oʻrnini koʻrib chiqishdan iborat.

Tadqiqotning tuzilishi. Kurs ishi Kirish, II bobni oʻz ichiga oluvchi Asosiy qism, Xulosa, Foydalanilgan adabiyotlar roʻyxati hamda Ilovadan iborat.

Ushbu kurs ishini yozishda quyidagi mutaxassislarning ishlaridan unumli foydalanilgan. Rossiyalik olimlardan Rurik Konstantinovich Minyar-Beloruchev-ning monografiyasi – Tarjima va tarjimaning umumiy nazariyasi, shuningdek semantografiyaga bagʻishlangan turli xil ilmiy adabiyotlar va qoʻllanmalar (Ye.V. Alikina “Tarjimaning semantografiyasi”) Burlyay S.A. “Tarjimaga kirish: darslik (tarjima fakulteti toʻrtinchi kurs talabalari uchun)”, Minyar-Beloruchev R.K. “Qanday qilib tarjimon boʻlish kerak?”, va shu muallifning yana “Ketma-ket tarjimadagi tez yozuvlar” kitoblarini keltirib oʻtish mumkin.

ASOSIY QISM

1. Tez yozuv (semantografiya)ning shakllanishi va rivojlanishi tarixi

Globallashuv va keng miqyosdagi integratsiya jarayonlarining jadallashishi bilan ajralib turadigan zamonaviy dunyoda madaniyatlararo aloqa masalalariga tobora koʻproq e’tibor qaratilmoqda va bu oʻz navbatida tarjima faoliyatiga qiziqishni kuchaytirmoqda.

Oʻtgan asrning boshidan beri izchil tarjima qilishning roli oʻsib bordi va ushbu sohada tarjima mahoratining tarkibiy qismlaridan biri bu har qanday davomiylikni yozib olish va keyinchalik takrorlashga imkon beradigan maxsus yozuv turiga ega boʻlishdir.

Ushbu tez yozuv (forschada: تندنویسی tondnevisi boʻladi)⁶ “ketma-ket tarjima qilishning ajoyib usuli” nomini olgan uslublaridan biridir.

Shuni ham ta’kidlash kerakki, adabiyotda professional tarjimon yozuvlarini anglatuvchi turli xil atamalarni topishingiz mumkin. Ular orasida, «tarjima yozuvi», «qisqa yozish», «kursiv», «tez yozuv».

Xorijiy adabiyotlarda terminologiya izchilligi kuzatilishi mumkin ingliz tilida «notes taking» va nemis tilida «notizentechnik für dolmetscher» atamalari bilan ataladi.

Fransuz tilida soʻzlashuvchi mualliflar tomonidan qoʻllanilgan «la prise de notes» atamasi keng ma’noda «asosiy narsani eshitish yoki oʻqish vaqtida yozib olish» degan ma’noni anglatadi.

Tez yozuvning paydo boʻlishi XX asrning 30-yillarida yuzaga keladi va bu ilk bor ikki tilda ya’ni ingliz va fransuz tillarida soʻzlashishni koʻzda tutgan Millatlar Birligi Ligasi faoliyati bilan bogʻliq hamda oʻsha davrda ma’ruzachilarning fikrlarini tezkor yozib olishga oʻtilgandir.

Ushbu qoida yetarlicha uzoq davom etgan nutqni (30 - 40 daqiqagacha) toʻgʻri va toʻliq tarjima qilish talabini kelib chiqdi, bu esa ma’lumotni aniq qayd etish yuzasidan turli xil qoidalar, belgilar, belgilarni ixtiro qilish va uni nazariy asoslash uchun yozuvlar tizimlari va tushunchalarini rivojlantirish uchun turtki boʻldi⁷.

Tez yozuv bilan bogʻliq birinchi nazariy qoidalar mashhur Jeneva maktabining vakili - J. Gerbertning asarlarida uchraydi.

U tez yozuvni ketma-ket tarjima texnikasidagi asosiy omil deb ataydi, bu esa tarjimonni matnni unutishdan saqlaydi. Bundan tashqari, J.Eerber ta’kidlaganidek, «qaydlar zudlik bilan bayonotda yozilgan fikrlar sifatida ishlatilishi kerak».

1956 yilda tashkil etilgan Jenevada F. Rozan, J.Erberning izdoshi hamda hamkasbi tez yozuv boʻyicha alohida kitobni nashr etdi, unda u fiksatsiyaning yettita asosiy printsiplarini (gʻoyalarni ajratish, qisqartmalardan foydalanish, strelkalarni qoʻllash, teskari chiziqlardan foydalanish, «pogʻonasimon» uslublardan foydalanish) qayd etish boʻyicha alohida kitobni nashr etdi. Rosan ma’lum paradigmatik toifalarni belgilash usullarini joriy qildi: vaqt, kelib chiqish, raqam.

Tez yozuv keyinchalik A. Van Houf asarlarida, jumladan, «Theorie et pratiique de l’interpretation – Sinxron tarjima amaliyotidagi nazariyalar» asari 1962 yilda e’lon qildi.

Rossiyada rus tiliga asoslangan semantografik yozuvlar tizimi 1969 yilda paydo boʻlgan R. Minyar-Beloruchevning «Tarjima qoʻllanmasi (ketma-ket tarjima yozuvlari)» kitobida birinchi marta tasvirlangan.

Minyar-Beloruchev oʻziga xos yozuv usulini ishlab chiqdi, unda u oʻzining funksional tasniflash belgilaridan foydalanadi.

Ushbu tasniflashning asosi tushunchalarni alfavit, assosiativ, lotin belgilariga va asosiy maqsadlariga koʻra predikativ, modal, vaqt belgilari va sifat belgilariga ajratish usullariga koʻra belgilarning boʻlinishi hisoblanadi. Muallif tomonidan taklif etilgan barcha belgilar uchta talabga javob beradi: samaradorlik, koʻrish qobiliyati, koʻp qirralilik.

Yozuvlarning joylashuvi, Minyar-Beloruchevga koʻra, sintaktik tamoyilga binoan qurilgan ya’ni jumlalar sintaksisining asosiy elementlari (ega, kesim, toʻldiruvchi) bilan belgilangan.

R.K. Minyar-Beloruchev, koʻplab tadqiqotchilarning fikriga koʻra, yozuvlarni ketma-ket talqin qilish jarayonida yozuvlardan foydalanishning ahamiyatini koʻrsatib, fonologiya va sintaksis ma’lumotlari, shuningdek yozishni mashq qilish usullariga asoslangan holda yozuv uchun eng batafsil nazariy asoslashni taqdim etdi.

80-yillarda Jeneva ilmiy maktabining an'analari frantsuz ta’limotlari va tarjimon-amaliyotchilar M. Lederer va D. Seleskovich tomonidan davom ettirildi. Ikkinchisi, xususan, nutq, til va xotira namunalarini aniqlash uchun psixolingvistika va epistemologiya nuqtai nazaridan kasbiy yozishni oʻrganish bilan shugʻullangan.

D. Seleskovich turli xil ilmiy fanlar, masalan, eksperimental psixologiya, neyropsikologiya, qiyosiy tilshunoslik va tarjima amaliyotidagi kuzatuvlar - ma’lumotlarni tarjima qilish jarayoni, shu jumladan yozuvlardan foydalangan holda birlashtirish zarurligini ta’kidladi⁸. D. Seleskovich, asosan, ikkilamchi mnemonik funktsiyani tasvirlashga muvaffaq boʻldi, shu bilan birga ushbu muammoning epistemologik kanalda, nazariya va tafakkur chorrahasida rivojlanish istiqbollarini bayon qildi. Shunday qilib, D. Seleskovich birinchi marta yozuvni har tomonlama oʻrganish muammosini qoʻydi.

A.P. Chujakin vertikalizm printsipini qogʻozdagi belgilar boʻyicha bosqichli-diagonal tartibda joylashtirishni taklif qildi⁹.

Uning kontseptsiyasiga binoan, birinchi navbatda mavzu guruhi yozilishi kerak, uning ostidagi predikat guruh oʻngga, uning ostidagi oʻng tomonga toʻgʻridan-toʻgʻri toʻldiruvchi va oʻng tomonga bilvosita qoʻshilishi kerak.

Jumlaning bir hil a’zolari qogʻozga, ustunning ostiga, nutqqa ergashish tartibida joylashtirilishi kerak.

E.N. Sladkovskaya vertikalizm tamoyilini takomillashtirish gʻoyasini ilgari surdi, qogʻozdagi belgilar belgilarini bosqichma-bosqich va diagonal tarzda joylashtirgan holda, sintaktikaga emas, balki aytilgan gapning semantik tomoniga tayanishni taklif qildi, ya’ni dastlab semantik mavzu sobit, pastda esa harakat, oʻng tomonda semantik obyekt.