Toshkent davlat sharqshunoslik instituti qosimjon sodiqov turkiy til tarixi

O‘ZBEK TILI O‘TMISHDA QANDAY ATALGAN? 
 
Xalq  va  tilining  yoshi  har  qachon  ham  u  atalayotgan  ot 
tarixi  bilan  o‘lchanavermaydi.  Chunki  muayyan  til  o‘z  tarixi 
davomida  bir  qancha  nom  bilan  yuritilgan  bo‘luvi  mumkin. 
Buning  misoli:  hozirgi  o‘zbek,  o‘zbek  tili  atamalarining  kelib 
chiqish tarixi uning qadar eski emas. Aslida esa o‘zbek xalqi va 
tilining  tarixi  juda  eski  zamonlarga  ildiz  otgan  bo‘lib,  hozirgi 
otining  tarixi  uning  yoshini  o‘zida  aks  ettirmaydi.  O‘tmishda 
hozirgi  o‘zbeklar  va  ularning  tili  bir  qancha  nom  bilan  atab 
kelingan. 
Qadimgi  turk  ijtimoiy-siyosiy  muhitida  “xalq,  ulus” 
tushunchasini  äl~el,  bodun~bodun,  el-kün,  el-ulus  so‘zlari 
ifoda etgan. Bizgacha yetib kelgan ilk yozma obidalarda turkiy 
qavmlarning  otlari  ham  tilga  olinadi.  Masalan,  ko‘k  turk 
bitiglarida  turkiy  qavmlarning  umumiy  oti  türk  (türk,  türk 

---

 
10
bodun, türk eli) deb atalgan. Turkiy qavmlar esa oğuz (bu qavm 
uyushmalari  säkiz  oğuz,  toquz  oğuz  deyilgan),  uyğur,  tatar 
(tatar,  toquz  tatar,  otuz  tatar),  qarluq,  qïpčaq,  qïrqïz,  basmïl 
otlari bilan qayd etiladi. Ba’zan bular bodun so‘zi bilan birikma 
shaklida  ham  qo‘llangan:  oğuz  bodun,  toquz  oğuz  bodunï, 
qarluq  bodun,  “mamlakat,  yurt”  tushunchasini  el  so‘zi 
ifodalagan: türk qïpčaq eli singari. Muhimi, yozma manbalarda 
turkiy  til  va  uning  dialektlari  ana  shu  qavmlarning  oti  bilan 
atog‘liq.  Bu  atamalar  til  so‘zi  bilan  ham  qo‘shib  ishlatilgan. 
Masalan: oğuz tili, uyğur tili.   
Endi  turkiy  (o‘zbek)  tilning  o‘tmishdagi  otlarini  yozma 
yodgorliklar misolida ko‘rib chiqaylik. 
Turkiy  tilning  o‘tmishda  keng  qo‘llanilgan  otlaridan  biri 
türk  (türkčä,  türk  tili)  atamasidir.  Bu  ot  buddizmning  VII–IX 
asrlarga  mansub  “Maytri simit  no‘m  bitig” asarida qo‘llangan. 
Chunonchi,  asarda  Partanarakshit  Karnavajiki  otli  kishi  uni 
to‘xri  (tohar)  tilidan  turk  tiliga  tarjima  qilganligi  qayd  etiladi: