|
Davriy tebranishlarning turlari
So‘nggi paytlarda siklik tebranishlarning tabiatini izohlashga kompleks yondashuvdan ko‘proq foydalanilmoqda, bunda yuksaltiruvchi va pasaytiruvchi to‘lqinlarning almashinib kelishi sanab o‘tilgan turli sabablarning majmuasi bilan izohlanadi.
Iqtisodiy sikllarning boshqa tasniflari ham bor. Davomiylik bo‘yicha tasnif juda keng tarqalgan bo‘lib, unda odatda siklik tebranishlarning uch turi alohida ajratib ko‘rsatiladi:
♦ 3,5-4 yil davom etadigan qisqa muddatli sikllar;
♦ 8—10 yil davom etadigan o‘rta muddatli sikllar;
♦ 48—55 yil davom etadigan uzoq muddatli sikllar.
Qisqa muddatli sikllar ularning muallifining ismi bilan Kitchin sikllari yoki cho‘chqa sikllari deb ham ataladi, chunki Kitchin ularni o‘rganishda cho‘chqa go‘shti bozorini tadqiq qilgan. Bugungi kunda ular ko‘proq «zahira sikllari» degan nom bilan mashhurdir.
Amerikalik iqtisodchi Kitchin cho‘chqa go‘shti bozorini o‘rganishda zahiralarning to‘planishi va qisqarishi (kamayishi) siklik tebranishlarni keltirib chiqarishi mumkinligiga e’tibor qaratgan.
Aytaylik, cho‘chqa go‘shti bozorida juda yuqori narx belgilab qo‘yildi. Shunda fermerlar bu narxga mo‘ljal qilib, cho‘chqalarni zo‘r berib semirtira boshlaydilar. Cho‘chqalarni semirtirish ma’lum vaqt talab qiladi, ana shu davr mobaynida boshqa fermerlar ham cho‘chqa semirtirishga kirisha boshlaydilar.
Ko‘rinib turibdiki, shu davr oxiriga kelib bozorga katta miqdorda cho‘chqa go‘shti kelib tushadi va narx keskin pasayib ketadi. Cho‘chqa go‘shtining bir qismi zahiraga «ketadi», fermerlar esa cho‘chqa semirtirishni to‘xtatadilar. Narxlar asta-sekin ko‘tarila boshlaydi va shu tariqa bozor siklik (davriy) rivojlanaveradi: tovar-moddiy zahiralarning to‘plash va sarflash jarayonlari galma-gal yuz beraveradi.
So‘nggi paytlarda tovar-moddiy zahiralari sikllarining qisqarayotganligi va hatto yo‘qolib borayotganligi haqida tobora ko‘proq gapirilmoqda. Bu esa ishlab chiqaruvchilarning potensial mijozlarning ehtiyojlaridan xabardorligi, texnologik zanjirni avvaldan mo‘ljal qilish darajasining oshganligi bilan izohlanmoqda. Biroq bu sikllarni umuman e’tibordan chetda qoldirishga hali erta.
O‘rta muddatli sikllar – makroiqtisodiy beqarorlikni o‘rganishda eng katta e’tibor qaratiladigan sikllardir, chunki hukumatning siyosati aynan shu siklik tebranishlarni silliqlashga qaratilgan bo‘ladi. Bu sikllar ba’zan o‘zining bir qator asarlarini ularni o‘rganishga bag‘ishlagan muallifning ismi bilan Juglyar sikllari deb ham ataladi. Ushbu sikllar quyida batafsilroq ko‘rib chiqiladi (13.2-bo‘lim).
Uzoq muddatli sikllar - Kondratevning uzun to‘lqinlari yoki kon’yunkturaning katta sikllaridir. Ularning muallifi – mashhur rus agrar iqtisodchisi Nikolay Dmitrievich Kondratevdir (1892—1938). U Angliya, Fransiya va AQShning XVIII asr so‘ngidan keyingi asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlariga (narx darajasi, foiz stavkasi, ish haqi, tashqi savdo aylanmasi, iqtisodiyotning taraqqiyotini belgilovchi tarmoqlarning ba’zi ko‘rsatkichlari) oid statistik materiallarni umumlashtirib, o‘tkazilgan tahlillar asosida «kichik» sikllar (u kichik sikl deganda biz bugun o‘rta muddatli deb atayotgan sikllarni tushunar edi) bilan bir qatorda 48-55 yil davom etadigan «katta» sikllar ham bor, degan xulosaga kelgan. Natijada kichik sikllar katta sikllarning ustiga «qo‘yilgan» bo‘ladi, kichik sikllarning dinamikasi u yoki bu kichik sikl katta siklning qaysi bosqichiga to‘g‘ri kelganligiga qarab o‘zgarib turishi mumkin.
Kondratev kon’yunkturaning katta sikllarini asosiy kapitalning passiv qismining yangilanishi bilan izohlar edi.
O‘rta muddatli sikl (Kondratev bo‘yicha kichik sikl) asosan asosiy kapitalning aktiv qismining (mashina, dastgoh, asbob-uskunalarga sarflangan investisiyalar) yangilanishi bilan bog‘liq bo‘lgani kabi, uzoq muddatli sikl asosiy kapitalning passiv qismining (bino, inshootlar, kommunikatsiya tizimlariga sarflangan investisiyalar) yangilanishi bilan bog‘liqdir.
O‘rtacha har 48-55 yilda butun iqtisodiy tizimning yangilanishi yuz beradi va uzoq muddatli siklning yuksaltiruvchi bosqichi boshlanadi. Kondratev statistik materiallarini umumlashtirgan 140 yil ichida 2,5 ta uzoq muddatli sikl va uchta yuksaltiruvchi bosqichlar kuzatilgan: u birinchi bosqichni to‘qimachilik sanoatining hamda cho‘yan ishlab chiqarishning rivojlanishi bilan, ikkinchi bosqichni – temir yo‘llar qurilishi bilan, uchinchi bosqichni esa elektr toki, radio va telefonning joriy qilinishi bilan bog‘lagan.
N.D. Kondratev yuksaltiruvchi bosqichlarda pasaytiruvchi bosqichlarga nisbatan ijtimoiy g‘alayonlar ko‘proq sodir bo‘lishini aniqlagan. Shuningdek, u pasaytiruvchi bosqichlarning qishloq xo‘jaligiga ayniqsa yomon ta’sir ko‘rsatishini ta’kidlagan va qarz kapitalining uzoq muddatli sikllar rivojlanishidagi ulkan rolini ko‘rsatib bergan: yuksaltiruvchi bosqichda kapitalga bo‘lgan talab keskin ortib ketadi va oqibatda foiz stavkasi ham ko‘tariladi. Moliyaviy mablag‘lar asta-sekin tugab boradi. Qarz kapitalining tanqisligi o‘z navbatida ishlab chiqarish imkoniyatlarini cheklab qo‘yadi, bu esa pasaytiruvchi bosqichga o‘tishni anglatadi. Bunda investisiyalar sustlik bilan amalga oshiriladi, bu esa keyingi, yuksaltiruvchi bosqichga kredit resurslarni yig‘ib qo‘yish imkonini beradi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
