Toshkent davlat sharqshunoslik instituti iqtisodiyot nazariyasi

5.O„zbekistonda bozor iqtisodiyotiga o„tishning asosiy xususiyatlari 
O‗zbekiston  oldida  ikki  strategik-istiqbolda  ko‗zlangan  vazifa  turadi.  Uning  biri  - 
mustaqillikning iqtisodiy poydevorini yaratish. Ikkinchisi - bozor iqtisodiyotiga o‗tish.  
Bozor  islohotlarni  amalga  oshirishdan  oldin  bozor  iqtisodiyotiga  o‗tishning  nazariy 
modeli  yaratildi.  (Shu  mavzuning  1-§  da  qarab  chiqildi).Bu  modelda  yangi  iqtisodiyotga 
o‗tishning  umumiy  tomonlari  va  milliy  xususiyatlari  nazarda  tutiladi,  islorotlarning  asosiy 
yo‗nalishlari  belgilanadi.Respublikada  iqtisodiy  islorotlarni  amalga  oshirishning  asosiy 
yo‗nalishlari quyidagilardan iborat: 
- mulkiy munosabatlarni isloh qilish; 
- agrar islohotlar; 
- moliya-kredit va narx-navo islohoti; 
- boshqarish tizimini isloh qilish va bozor infratuzilmasini yaratish; 
- tashqi iqtisodiy aloqalar islohoti; 
- ijtimoiy islohotlar. 
Iqtisodiy  islorotlarni  amalga  oshirishning  bu  asosiy  yo‗nalishlari  I.A.Karimovning 
«O‗zbekiston  iqtisodiy  islohotlarni  chuqurlashtirish  yo‗lida»  kitobida  bayon  qilib  berilgan. 
Iqtisodiy  islohotlarni  amalga  oshirishning  boshlang‗ish  nuqtasi  bozor  iqtisodiyotining 
huquqiy negizini yaratishdan iborat bo‗ladi. 
Iqtisodiy mustaqillikka bozor mexanizmi orqali erishiladi, lekin uning O‗zbekistonda shakllanishi 
o‗ziga  xos yo‗l bilan yuz bermoqda. Bu yo‗l bozor iqtisodiyotining umumiy tomonlarini e‘tirof etgan 
holda, O‗zbekistonning milliy xususiyatlarini hisobga oladi. Bu xususiyatlar quyidagilardir: 
O‗zbekiston 
iqtisodiyoti kam 
rivojlangan 
bo‗lsa­da,  uning 
ishonchli 
saloriyati bor 
 
O‗zbekiston 
tabiiy 
 
va 
Mehnat 
resurslariga  boy 
diyor, 
uning 
saxiy  yeri    va 
Mehnatsevar 
xalqi bor 
 
Respublikamiz 
aholisining o‗sish 
sur‘atlari  jadal, 
shu 
boisdan 
mehnat  resurslari 
tez ortib boradi 
 
O‗zbekiston 
iqtisodiyotida 
mustaqillikning 
dastlabki 
yilarida 
qishloq 
xo‗jaligining  o‗rni 
katta 
bo‗lib, 
aholining 
katta 
qismi 
(60%) 
qishloq 
joylarda 
istiqomat qilardi 
O‗zbekiston  sharqiy 
sivilizatsiyaga 
mansub 
mamlakat. 
Bu  yerda  sharqona 
iqtisodiy 
ko‗nikmalar, 
ota­bobolardan 
meros 
qolgan 
xo‗jalik 
yuritish 
usullari bor 
Bu xususiyatlar O‗zbekistonda bozor iqtisodiyoti sari borish yo‗lini tanlash uchun asos 
bo‗ldi. Bu yo‗l jahon tajribasiga tayangan holda, ammo mamlakatimizning milliy manfaatini, 
undagi  real  sharoitlarini  hisobga  olgan  holda  bozor  iqtisodiyotiga  o‗tishni  bildiradi.  Bu  yo‗l 
bozor  iqtisodiyotiga  inqilobiy  sakrashlarsiz,  ijtimoiy  larzalarsiz,  tinchlik  va  xotirjamlik 
sharoitida,  xalqni  ijtimoiy  rimoya  qilish  orqali  sekin­asta,  bosqichma­bosqich    o‗tilishini 
ta‘minlaydi. 
 

---

 
 
37 
 
 
O‗zbekistonning  bozor  iqtisodiyotiga  o‗tishning  o‗ziga  xos  yo‗li  Respublikamiz  Prezidenti 
I.A.Karimov tomonidan olg‗a surilgan besh tamoyilda ifodalab berildi: 

  iqtisodiyot siyosatdan ustuvor  bo‗lishi va buning  uchun iqtisodiyot mafkuradan xoli qilinishidir. 

  davlat  bosh  islorotshi  bo‗lishi  kerak.  Bu  tamoyil  bozor  iqtisodiyotiga  o‗tish  tartibsiz  ravishda, 
o‗zibo‗larshilik asosida emas, balki davlat harbarligida amalga oshiriladigan  islorotlar orqali yuz 
berishini bildiradi. 

 
qonunlar  va  ularga  amal  qilinishining  ustivorligini  ta‘minlash.  Bu  tamoyil  bozor  iqtisodiyotiga 
o‗tish tartibli ravishda, hammaning keng jamoatshilik ishtirokida ishlab chiqqan davlat qonunlariga 
so‗zsiz rioya etishi orqali borishini bildiradi. 

 
faol  ijtimoiy  siyosat  yuritish.  Bu  iqtisodiyotga  kuchli  ta‘sir  eta  oladigan,  xalqning  ijtimoiy 
rimoyasini,  uning  faolligini  ta‘minlaydigan,  ijtimoiy  adolatni  yuzaga  chiqaradigan  siyosatni  olib 
borishni anglatadi. 

 
bozor iqtisodiyotiga sekin­asta, bosqichma­bosqich o‗tish. Bu tamoyil chuqur iqtisodiy  islorotlarni 
shoshilmasdan, sobitqadamlik bilan amalga oshirishni talab etadi. 
Iqtisodiy  munosabatlar  va  tashkiliy  –  boshqaruv  tuzilmalarining  bir  turidan  butunlay 
boshqa  yangi  turiga  o‗tish,  iqtisodiy  islorotlar  strategiyasini  ishlab  shiqish  va  uning  asosiy 
yo‗nalishlarini  aniqlab  olishni  taqozo  qiladi.  Iqtisodiy  islorotlar  –  bu  bozor  munosabatlarini 
shakllantirishga  qaratilgan  shora-tadbirlar  majmuidir.  Iqtisodiy  islorotlardan  ko‗zda  tutilgan 
maqsad  mamlakat  aholisi  uchun  yashash  va  faoliyat  qilishning  eng  yaxshi  sharoitlarini 
yaratish,  ularning  ma‘naviy-axloqiy  yetukligiga  erishish,  iqtisodiy,  ijtimoiy-siyosiy 
barqarorlikni  ta‘minlashdan  iborat.  Respublikada  iqtisodiy  islorotlarning  huquqiy  negizini 
yaratish  bo‗yicha  amalga  oshirilgan  ishlarning  bir  nechta  yo‗nalishini  ajratib  ko‗rsatish 
mumkin. 
Birinchi  yo‗nalish  –  davlat  va  iqtisodiy  mustaqillikning  huquqiy  negizlarini  yaratish, 
davlatni  boshqarish  qoidalarini  tartibga  soluvchi  qonunlarni  qabul  qilish.  Boshqaruv 
tizimining  yuqori  va  quyi  darajadagi  vazifalari  aniq  chegaralab  qo‗yildi.  Vakolatli 
rokimiyatning  yagona  to‗la  huquqli  organi  bo‗lgan  rokimlik  instituti  yaratildi,  fuqarolarning 
o‗z-o‗zini boshqarish sohasida fuqarolar yig‗ini joriy qilindi. 
Ikkinchi   yo‗nalish  –  tizimdagi   o‗zgarishlarga,   yangi   iqtisodiy  
munosabatlarga  va  shu  jumladan  mulkchilik  munosabatlariga  asos  bo‗ladigan  qonunlar 
tizimini yaratish. Respublikada bu yo‗nalish bo‗yicha qabul qilingan qonunlarda mulkdorning 
huquqi  tan  olindi,  xususiy  mulkchilik  huquqi  e‘tirof  qilindi,  mulkchilikning  barcha  shakllari 
uchun teng sharoit yaratildi. Davlat mulkini xususiylashtirishning samarali mexanizmi ishlab 
chiqildi. qisqacha aytganda bozor munosabatlarining negizi bo‗lgan ko‗p ukladli iqtisodiyotni 
shakllantirishning barcha huquqiy asoslari yaratildi. 
Uchinchi  yo‗nalish  –  xo‗jalik  yuritishning  va  institutsional  o‗zgarishlarning  bozor 
sharoitlariga  mos  keladigan  yangi  mexanizmni  yaratishga  qaratadigan  qonunlar.  Bozor 
infratuzilmasini yaratish va uning faoliyatiga xos jarayonlarni tartibga solishni ta‘minlaydigan 
qonunlarni  qabul  qilishdan  oldin,  iqtisodiyotning  turli  sohalarida  xo‗jalik  yuritayotgan 
sub‘ektlarning huquq va iqtisodiy erkinlik borasidagi maqomini belgilab beradigan qonunlar 
qabul  qilindi.  Korxonalar  to‗g‗risidagi  qonun,  kooperatsiya  to‗g‗risidagi,  derqon  xo‗jaligi 
to‗g‗risidagi, xo‗jalik jamiyatlari va shirkatlari to‗g‗risidagi qonunlar shular jumlasidandir. 
To‗rtinchi  yo‗nalish  –  Respublikamizni  xalqaro  munosabatlarning  teng  huquqli 
sub‘ekti sifatida, ta‘riflovchi huquqiy normalarni yaratish. Bu yo‗nalishdagi qonunlarni qabul 
qilish  natijasida  mamlakatimizning  tashqi  iqtisodiy  aloqalarining  rivojlanishi  tarixida  sifat 
jihatdan yangi bosqish boshlandi. 
Beshinchi  yo‗nalish  –  kishilarning  konstitutsion  va  yuridik  huquqlarini,  ijtimoiy 
kafolatlarini  va  aholini  ijtimoiy  rimoyalashni  ta‘minlaydigan  qonunlarni  ishlab  chiqish.  Bu 
qonunlar  bozor  munosabatlariga  o‗tish  sharoitida  aholining  eng  murtoj  tabaqalari 
manfaatlarini  qonun  kuchi  bilan  rimoya  qilishgagina  emas,  balki  ularning  ma‘naviy 
imkoniyatlarini  namoyon  qilish,  islorotlar  uchun  mustarkam  ijtimoiy  zamin  yaratishga  ham 
imkon  beradi.  YUqorida  qarab  chiqilgan  barcha  qonunlarda  bozor  iqtisodiyotining  huquqiy 

---

 
 
38 
 
asoslarini yaratish ham amaliy, ham iqtisodiy islorotlarni amalga oshirishning huquqiy asosini 
tashkil qildi.