Toshkent davlat sharqshunoslik instituti iqtisodiyot nazariyasi


O„zbekistonda raqobatchilik muhitining vujudga kelishi



Download 7,26 Mb.
Pdf ko'rish
bet70/424
Sana03.07.2021
Hajmi7,26 Mb.
#108018
1   ...   66   67   68   69   70   71   72   73   ...   424
Bog'liq
iqtisodiyot nazariyasi (1)

4.O„zbekistonda raqobatchilik muhitining vujudga kelishi  
va monopoliyaga qarshi qonunchilik 
Raqobatning amal qilishi ma‘lum shart-sharoitlar mavjud bo‗lishini taqozo qiladi. Bu 
shart-sharoitlar  faqat  bozor  munosabatlari  qaror  topgan  muhitda  bo‗lishi  mumkin.  Shunday 
ekan, bozor iqtisodiyotini yuzaga keltirish ayni vaqtda raqobatchilik muhitining shakllanishini 
bildiradi. 
Bozor  munosabatlari  rivojlangan  mamlakatlarda  raqobatchilik  muhiti  uzoq  davr 
davomida,  o‗z-o‗zidan,  evolyutsion  yo‗l  bilan  vujudga  kelgan.  Bu  asta-sekin  erkin  raqobat 
muhitini keltirib chiqargan. 


 
 
49 
 
Iqtisodiyotda  monopollashuv  prinsiplari  kuchayib  borishi  bilan  raqobat  cheklanadi, 
shu  sababli  raqobatchilik  muhitini  vujudga  keltirishda  davlat  ham  qatnashadi.  Bu  esa 
davlatning  monopoliyalarga  qarshi  siyosatida  o‗z  aksini  topadi.  har  bir  mamlakatdagi  aniq 
vaziyat, ya‘ni iqtisodiyotning monopollashuv darajasi uning miqyosi va xarakteriga qarab, bu 
siyosat erkin raqobat muhitini yangidan yaratish, uni saqlab qolish, zarur bo‗lganda qaytadan 
tiklash,  raqobat  usullarini  qaror  toptirish  kabilarga  qaratiladi.  Masalan,  AQShda  davlatning 
xususiy monopoliyalar faoliyatini cheklashga qaratilgan tadbirlari 1980 yilda trestlarga qarshi 
qabul  qilingan  qonunda  («Sherman  qonuni»)  o‗z  ifodasini  topadi.  Monopoliyalarga  qarshi 
qonunchilik  va  uni  amalga  oshirish  uchun  zarur  bo‗lgan  chora-  tadbirlar  boshqa 
mamlakatlarda  ham  sharoit  taqozo  etgan  shakllarda  amal  qiladi.  Buyruqli  iqtisodiyotdan 
bozor  iqtisodiyotiga  o‗tayotgan  mamlakatlarda,  shu  jumladan,  bizning  respublikada  sog‗lom 
raqobatga shart-sharoit hozirlash, iqtisodiy sub‘ektlar mustaqilligini kengaytirish orqali ularni 
raqobatchilikka  jalb  qilish  iqtisodiy  islorotlarni  amalga  oshirishga  qaratilgan  chora-
tadbirlarning  muhim  jihatlari  hisoblanadi.  O‗zbekistonda  davlatning  raqobatchilik  muhitini 
shakllantirishga 
qaratilgan 
siyosatida 
xususiylashtirish, 
davlat 
mulki 
hisobidan 
mulkchilikning  boshqa  shakllarini  vujudga  keltirish  asosiy  o‗rin  tutadi.  Xususiylashtirish 
natijasida,  birinchidan,  mulk  o‗z  egalari  qo‗liga  topshirilsa,  ikkinchidan,  ko‗p  ukladli 
iqtisodiyot va raqobatchilik muhitini vujudga keltiradi. 
Shunday  qilib,  O‗zbekistonda  raqobatchilik  muhitini  vujudga  keltirishning  asosiy 
yo‗li,  bu  raqobatni  inkor  qiluvchi  davlat  monopoliyasidan  nodavlat,  turli  xo‗jalik 
shakllarining  mavjudligiga  asoslangan  va  iloji  boricha  erkin  raqobatni  taqozo  etuvchi  bozor 
tizimiga  o‗tishdir.  Bu  yerda  raqobatchilik  munosabatlarini  shakllantirish,  avvalo,  mustaqil 
erkin  tovar  ishlab  chiqaruvchilarning  paydo  bo‗lishini  taqozo  qiladi,  chunki  raqobatning 
asosiy  sharti  alohidalashgan,  mulkiy  mas‘uliyat  asosida  o‗z  manfaatiga  ega  bo‗lgan  va 
tadbirkorlik tarlikasini YAIMasiga oluvchi erkin xo‗jalik sub‘ektlarining mavjudligi, ularning 
bozor orqali aloqa qilishidir. 
O‗zbekistonda  raqobatshilik  muhitini  vujudga  keltirish  Prezidentimiz  I.Karimovning 
ikkinchi  chaqiriq  O‗zbekiston  Respublikasi  Oliy  Majlisining  birinchi  sessiyasidagi 
ma‘ruzasida  ta‘kidlanganidek,  iqtisodiyotni  erkinlashtirish  –  bu  xo‗jalik  yurituvshi 
sub‘ektlarning  erkinligi  va  iqtisodiy  mustaqilligini  oshirish,  tadbirkorlik  faoliyatini 
rivojlantirish  yo‗lidagi  mavjud  to‗siqlarni  bartaraf  etishni  anglatadi.  Shuningdek 
Prezidentimizning  Vazirlar  Markamasida  bo‗lib  o‗tgan  Majlislarda  so‗zlagan  nutqida  (2000 
yil,  fevhalida)  biznesni  erkinlashtirish,  ularga  iqtisodiy  mustaqillik  berishning  aniq 
yo‗nalishlari  ko‗rsatilgan.  Shu  maqsadda  O‗zbekistonda  «Monopol  faoliyatni  sheklash 
to‗g‗risida»gi  qonun  (1992  yil,  avgust)  kuchga  kiritildi  hamda  uning  asosida  raqobatshilikni 
rivojlantirishga  qaratilgan  bir  turkum  me‘yoriy  rujjatlar  ishlab  shiqildi.  Mazkur  qonunga 
ko‗ra,  bozorda  ataylab  taqchillik  hosil  qilish,  narxlarni  monopollashtirish,  raqobatshilarning 
bozorga kirib borishiga  to‗sqinlik qilish,  raqobatning  g‗irrom  usullarini  qo‗llash  man  etiladi. 
qonunni  buzuvshilar  haqibiga  yetkazgan  zaharni  qoplashlari,  jarima  to‗lashlari,  g‗irromlik 
bilan  olgan  foydadan  marrum  etilishlari  shart.  Monopoliyaga  qarshi  faol  shoralarni  amalga 
oshirish uchun Moliya vazirligi tizimida monopoliyadan chiqarish va raqobatni rivojlantirish 
bosh  boshqarmasi  tuzildi.  Boshqarmaga  ro‗yxatga  kiritilgan  monopoliya  mavqeidagi 
korxonalar mahsuloti bo‗yicha narxlarni va rentabillikni tartibga solib turish huquqi berildi. 
Respublikada  monopol  mavqeiga  ega  bo‗lgan  korxonalarni  Davlat  reestriga  kiritish 
uchun  mezonlar  belgilashda  jahon  tajribasi  hamda  o‗tish  davrining  o‗ziga  xos  jihatlari 
hisobga  olinadi.  Hozirgi  davrda  Respublikada  agar  korxona  ishlab  shiqargan  muayyan 
mahsulotlar  bozordagi  shu  turdagi  mahsulotning  35%idan  ortiq  bo‗lsa,  bu  korxona 
monopolistik  korxona  sifatida  Davlat  reestriga  kiritiladi.  Oziq-ovqat  tovarlari  guruhi  uchun 
bunday mezon darajasi 20% deb belgilangan. 
Respublikada  monopoliyalar  ro‗yxatiga  kirgan  korxona  (tarmoq)  larning  bozordagi 
mavqeini  tartibga  solishda  davlat  bir  qator  usullardan  foydalanadi.  Bu  usullardan  ikkitasini 
ajratib ko‗rsatish lozim: 


 
 
50 
 
1.  Monopol  mavqeidagi  korxonalar  mahsulotlariga  narxlarning  eng  yuqori  darajasini 
yoki rentabillikning shegarasini belgilab qo‗yish. 
2.  O‗z  monopol  mavqeini  suiiste‘mol  qilgan  monopolistik  birlashmalarni  bo‗lib 
tashlash  yoki  maydalashtirish.  Bu  usul  Vazirlar  Markamasining  (1994  yil  18  iyuldagi  366 
sonli)  qarori  bilan  tasdiqlangan  «Ob‘ektlarning  xo‗jalik  yurituvshi  jamiyatlar  va  shirkatlar 
tarkibidan chiqish tartibi to‗g‗risidagi Nizom» asosida amalga oshiriladi.  Respublikada faqat 
1994-1996  yillar  davomida  monopol  mavqeidagi  aksiyadorlar  jamiyatlari,  ijara  va  boshqa 
jamoa korxonalar tarkibidan 14972 ob‘ekt shiqarilib, mustaqil korxonalarga aylantirildi. 
2000  yilda  xususiylashtirilgan  ob‘ektlar  bazasida  154  oshiq  turdagi  aksionerlik 
jamiyatlari tashkil qilindi. 
O‗zbekiston  Respublikasining  «Iste‘molchilarning  huquqlarini  himoya  qilish 
to‗g‗risida»  (1996  yil,  aprel)  qonuni  asosida  g‗irrom  raqobatga,  shu  jumladan  Respublika 
bozorlariga  belgilangan  talablarga  javob  bermaydigan  tovarlarni  chiqarishga  yo‗l 
qo‗ymaydigan mexanizmni yaratishga ham alohida e‘tibor beriladi. 
Tabiiy  monopoliyalarni  davlat  yo‗li  bilan  tartibga solish  ular  mahsulot  (xizmat)lariga 
narxlar  va  tariflar  darajasini,  shuningdek,  taklif  etiladigan  tovarlar  va  xizmatlar  turiga  doir 
asosiy ko‗rsatkichlarni belgilashni o‗z ishiga oladi. 
Raqobatchilik  muhitini  shakllantirish  maqsadida  va  davlatga  qarashli  bo‗lmagan 
sektorni qo‗llab-quvvatlash uchun tadbirkorlikni rivojlantirish fondi, kishik va o‗rta biznesni 
rivojlantirishga  ko‗maklashish  fondi  tashkil  etildi.  Raqobatshilik  muhitini  shakllantirishga 
ko‗plab  xalqaro  tashkilotlar  ham  faol  qatnashmoqda.  Jumladan,  YUNIDO  yordamida  bir 
nechta  biznes  inkubatorlar  tashkil  etildi.  yevropa  jamiyati  Komissiyasi  Amaliy  aloqalar 
markazini,  Germaniya  texnikaviy  ko‗maklashuv  jamiyati  kichik  va  o‗rta  biznesni  qo‗llab-
quvvatlash  markazini  tashkil  etdi.  Respublikada  raqobatchilik  muhitini  vujudga  keltirishda 
amalga oshirilayotgan barcha ishlar bozor iqtisodiyotini tarkib toptirishga xizmat qiladi. 
Buyruqbozlikka  asoslangan  iqtisodiyotdan  bozor  iqtisodiyotiga  o‗tayotgan  barcha 
mamlakatlarda  davlatning  narx  sohasidagi  siyosati  ko‗p  jihatdan  narxlarni  erkinlashtirish, 
milliy bozor narxlarini jahon bozori narxlariga yaqinlashtirishga qaratiladi. 
Narxlarni  erkinlashtirish  –  iqtisodiy  islorotlarning  eng  asosiy  yo‗nalishlaridan  biri 
bo‗lib,  islorotlarning  ijtimoiy-iqtisodiy  oqibatlari  ko‗p  jihatdan  shu  muammoning  ral 
etilishiga  bog‗liq  bo‗ladi.  Narxlarni  erkinlashtirish  xom  -  ashyo  bilan  mahsulot  ayrim 
turlarining  narxlari,  narx  bilan  aholi  va  korxonalar  daromadlari  o‗rtasida  mutanosiblikka 
erishishga  qanday  yondashilishi  bilan  farqlanadi.  Shu  yondashuvlarga  asoslanib,  narxlar 
quyidagi yo‗llar bilan erkinlashtiriladi: 
a)  narxlarni  birdaniga,  yoki  ―esankiratadigan‖  tarzda    qo‗yib  yuborish;  b)  narxlarni 
sun‘iy ravishda to‗xtatib qo‗yish; v) narxni davlat tomonidan boshqarish va nazorat  qilishni 
ma‘lum darajada saqlab qolish. 
Bozor  munosabatlariga  o‗tayotgan  har  bir  mamlakat,  shu  yo‗llardan  birini  tanlashda 
ulardan  har  birining  mavjud  real  shart-sharoitlarga  qanchalik  mos  kelishi,  aholi  asosiy 
qismining  moddiy  arvoliga  qanday  darajada  ta‘sir  ko‗rsatishi,  islor  qilishning  tanlab  olingan 
yo‗liga    qanchalik  darajada  javob  berishi  va  kutiladigan  salbiy  oqibatlarini  hisobga  olish 
muhim  ahamiyatga  ega  bo‗ladi.  Sobiq  ittifoq  mamlakatlari  negizida  vujudga  kelgan  bir 
qancha  mustaqil  davlatlar  narxlarni  erkinlashtirishning  ―esankiratuvchi‖  yo‗lini  tanlab  oldi. 
Barcha  turdagi  xom  -  ashyo  resurslari,  iste‘mol  mollari  hamda  xizmatlar  narxini  bir  yo‗la 
erkin  qo‗yib  yubordi.  Natijada  narxlar  keskin  oshdi.  Bu  aholi  keng  qatlamining  birdaniga 
qashshoqlashuviga,  ijtimoiy  arvolning  keskinlashuviga  olib  keldi.  Ishlab  chiqarishning 
pasayishiga, milliy sanoat va qishloq xo‗jaligining izdan shiqishiga sabab bo‗ldi. 
O‗zbekistonda  iqtisodiyotni  islor  qilishning  o‗ziga  xos    tamoyillari,  mamlakatdagi 
vaziyat  va  aholining  turmush  darajasi  hisobga  olinib,  narxlarni  asta-sekinlik  bilan  va 
bosqishma-bosqish  erkinlashtirish  yo‗li  tanlab  olindi.  Shu  yo‗l  bilan  narxlarni 
erkinlashtirishning  dastlabki  bosqishida  (1992  yilning  boshida)  keng  doiradagi  ishlab 
chiqarish-texnika  vositasi  bo‗lgan  mahsulotlar,  ayrim  turdagi  xalq  iste‘moli  mollari, 


 
 
51 
 
bajarilgan  ishlar  va  xizmatlarning  erkin  narxlari  va  tariflariga  o‗tildi.  Aholini  rimoyalash 
maqsadida  sheklangan  doiradagi  oziq-ovqat  va  sanoat  tovarlari  narxlarining  shegarasi 
belgilab qo‗yildi, ayrim turdagi xizmatlarning eng yuqori tariflari joriy qilindi. 
Narxlarni  erkinlashtirishning  keyingi  bosqishida  (1993  yil)  kelishilgan  ulgurji 
narxlarni davlat tomonidan tortibga solish to‗xtatildi. qat‘iy belgilangan va davlat tomonidan 
tartibga  solib  turiladigan  narxlarda  sotiladigan  tovarlar  va  ko‗rsatiladigan xizmatlarning  soni 
ancha qisqardi. 
Narxlarni  erkinlashtirishning  navbatdagi  bosqishida  (1994  yil,  oktyabr,  noyabr)  xalq 
iste‘mol  mollari  asosiy  turlarining  narxlari  erkin  qo‗yib  yuborildi,  transport  va  kommunal 
xizmatlarning  tariflari  oshirildi.  Shunday  qilib,  respublikada  iqtisodiyotni  islor  qilishning 
birinchi  bosqishi  narxlarni  bosqishma-bosqish  (ush  bosqishda)  to‗liq  erkinlashtirish  bilan 
tugadi.  Narxlarni  erkinlashtirish  aholini  ishonshli  iqtisodiy  va  ijtimoiy  rimoyalash  tadbirlari 
bilan  birga  olib  borildi.  Davlat  tomonidan  turli  kompensatsiyalar  maqsadidagi  jamg‗armalar 
tuzildi,  ish  haqi,  pensiya  va  stipendiyalarning  eng  kam    miqdori  muntazam  suratda  oshirib 
borildi,  bolalar  uchun  nafaqalar  joriy  etildi.  Orolining  muhtoj  qismiga  yordam  ko‗rsatildi, 
imtiyozli soliq stavkalari joriy etildi. 

Download 7,26 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   66   67   68   69   70   71   72   73   ...   424




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish