Toshkent davlat sharqshunoslik instituti iqtisodiyot nazariyasi

To„lov balansining tuzilishi. 
I. Joriy operatsiyalar hisobi 
1. Tovar eksporti 
2. Tovar importi 
Tashqi savdo balansi qoldig‗i 
Xizmatlar eksporti  
(chet el turizmidan daromadlar va r.k. - kreditli 
xizmatlar) 
Xizmatlar importi  
(turizm uchun chet elga to‗lovlar va r.k. - kreditli 
xizmatlar) 
5. Investitsiyalardan sof daromadlar (kreditli xizmatlardan sof daromadlar) 
6. Sof transfertlar 
Joriy operatsiyalar bo‗yicha balans qoldig‗i 
II. Kapital xarakati hisobi 
7. Kapital kirishi 
8. Kapital oqib shiqishi 
Kapital xarakati balansi qoldig‗i 
Joriy operatsiyalar va kapital xarakati bilansi qoldig‗i 
III. Rasmiy ehtiyojlarning o‗zgarishi. 
Mamlakatning  tashqi  savdo  balansi  (to‗lov  balansi)  mazkur  davlatning  chet  ellik 
sheriklari  bilan  xalqaro  iqtisodiy  munosabatlarning  holatini  ifodalab,  uning  kredit-pul, 

---

 
 
119 
 
valyuta,  byudjet-soliq,  tashqi  savdo  siyosatini  amalga  oshirish  va  davlat  qarzlarini  tartibga 
solishi uchun indikator bo‗lib xizmat qiladi. 
Joriy  operatsiyalar  hisobi  o‗z  ishiga  tovar  va  xizmatlar  eksporti  («q»  belgisi  bilan), 
import («-» belgisi bilan), investitsiyalardan sof daromad va sof transfertlarni oladi. Tovarlar 
eksporti va importi o‗rtasidagi farq savdo balansini tashkil qiladi. 
Tovar  eksporti  kredit  sifatida  chiqib,  milliy  bankda  chet  el  valyutalari  zayiralarini 
vujudga  keltiradi.  Import  esa  («debet»  grafasida  «-»  belgisi  bilan)  mamlakatdagi  chet  el 
valyutalari  zayirasini  qisqartiradi.  Investitsiyalardan  sof  daromadlar  (chet  eldan  sof  omilli 
daromadlar) kreditli xizmatlardan olinadigan sof daromad hisoblanib, u chet ellarga qo‗yilgan 
milliy  pul  kapitali  hisobiga  keladi.  Agar  chet  elga  qo‗yilgan  milliy  pul  kapitali  hisobiga 
vujudga keladi. Agar chet elga qo‗yilgan milliy kapital mazkur mamlakatga qo‗yilgan chet el 
kapitaliga  qaraganda  foiz  va  devidentlarning  ko‗proq  xajimini  keltirsa,  bunda 
investitsiyalardan olinadigan sof daromad ijobiy, aks holda esa salbiy bo‗ladi. 
Sof  transfertlar  xususiy  va  davlat  mablag‗larning  boshqa  mamlakatlarga  o‗tkazilgan 
summasini  bildiradi  (pensiya,  sovg‗a,  chet  elga  pul  o‗tkazishlar  yoki  chet  mamlakatlarga 
insonparvarlik  yordamlari).  Bunday  to‗lovlar  mamlakatda  mavjud  chet  el  valyutalari 
zayirasini kamaytiradi. 
Makroiqtisodiy modelda joriy operatsiyalar hisobi qoldig‗i quyidagicha ifodalanadi. 
X 
- 
M 
 = 
Xn 
= 
U 
- 
(sq1qG) 
eksport 
 
import 
 
sof eksport 
 
YIM 
 
Absorbatsiya 
 
Absorbatsiya  -  yalpi  ishki  mahsulotning  mazkur  mamlakatdagi  uy  xo‗jaliklari, 
korxonalar va davlatga realizatsiya qilinadigan qismi. 
Importga  to‗lovlar  eksportdan  olingan  daromaddan  ortiqsha  bo‗lsa,  bu  mamlakatning 
joriy  operatsiyalar  bo‗yicha  balansi  taqchilligini  bildiradi.  Bu  taqchillik  chet  el  qarzlari 
yordamida, yoki aktivlarning bir qismini chet elliklarga sotish yo‗li bilan moliyalashtiriladi va 
bu kapital xarakati hisobida aks etadi. 
Eksportdan  olinadigan  daromad  importga  sarflardan  ortiq  bo‗lsa  joriy  operatsiyalar 
hisobi ijobiy qoldiqqa ega bo‗ladi. 
Kapital  xarakati  hisobida  aktivlar  bilan  amalga  oshiriladigan  barcha  xalqaro  bitimlar 
o‗z  ifodasini  topadi.  Bular  chet  elliklarga  aksiyalar,  obligatsiyalar,  ko‗shmas  mulk  va  r.k. 
sotishdan  olinadigan  daromadlar  hamda  chet  eldan  aktivlar  sotib  olish  natijasida  vujudga 
keladigan sarf xarajatlar. 
Kapital  
 
Aktivlar 
 
Chetdan aktivlar 
xarakati 
= 
sotishdan  
- 
sotib olishga 
balansi  
 
tushumlar 
 
sarflar 
Chet el aktivlarini sotish chet el valyutalari zayiralarini ko‗paytiradi, ularni sotib olish 
esa kamaytiradi. Kapital xarakati hisobi ham taqchillikka va ijobiy qoldiqqa ega bo‗ladi. 
To‗lov  balansining  taqchilligi  Markaziy  bank  (MB)  rasmiy  ehtiyojlarini  qisqartirish 
hisobiga moliyalashtirilishi mumkin. Rasmiy ehtiyojlarning asosiylari quyidagilar: 
-  chet el valyutalari; 
-  oltin; 
-  mamlakatning XVFdagi kredit ulushi; 
-  qarz olishning maxsus huquqi (SDR) va r.k. 
Balans  taqchilligi  rasmiy  ehtiyojlar  hisobiga  moliyalashtirilganda,  ishki  bozorda  chet 
el  valyutalari  taklifi  ortadi,  milliy  valyutalar  taklifi  esa  nisbatan  kamayadi  va  uning 
ayirboshlash kursi nisbatan o‗sib milliy iqtisodiyotga inqirozli ta‘sir ko‗rsatadi. 
Aksincha, to‗lov balansining aktiv qoldig‗i MB rasmiy valyuta ehtiyojlarining o‗sishi 
bilan  birga  borganda  ishki  bozorda  chet  el  valyutalari  taklifini  kamaytiradi,  milliy  valyuta 
taklifi esa nisbatan ortadi va uning ayirboshlash kursi pasayib, iqtisodiyotga rag‗batlantiruvshi 
ta‘sir ko‗rsatadi. 
MB  tomonidan  chet  el  valyutalarining  bunday  sotilishi  va  sotib  olinishi  rasmiy 
ehtiyojlar  bilan  operatsiyalar  deyiladi.  (Bu  MBning  oshiq  bozordagi  operatsiyalari  bilan  bir 

---

 
 
120 
 
xil  emas).  Rasmiy  ehtiyojlar  bilan  operatsiyalar  natijasida  joriy  hisobdagi  qoldiq  summasi, 
kapital xarakati hisobi va ehtiyojlar miqdorining o‗zgarishi «nol»ni tashkil qilishi zarur. 
Mamlakat  uzoq  davr  davomida  joriy  operatsiyalar  bo‗yicha  taqchillikni  bartaraf 
qilishni keshiktirishi va o‗zining rasmiy valyuta ehtiyojlarini to‗liq sarflashi, natijasida to‗lov 
balansi  krizisi  kelib  chiqadi.  Mamlakatda  tashqi  qarzlarni  to‗lash  holatida  bo‗lmaganligi 
sababli, chet eldan kreditlash imkoniyati mavjud bo‗lmaydi. 
Iqtisodiyot  sub‘ektlarining  davlat  va  MB  siyosatiga  ishonshsizligi  to‗lov  balansi 
krizisini  shuqurlashtiruvshi  omil  hisoblanadi. Milliy  valyuta  qadrsizlanishining  kutilishi  chet 
el  valyutalariga  shayqovshilikka  qaratilgan  talabni  rag‗batlantiradi.  Bu  MB  ning  milliy 
valyuta  qadrsizlanishining  oldini  olishga  qaratilgan  xarakatini  ancha  qiyinlashtiradi,  chunki 
uning rasmiy valyuta ehtiyojlari bir vaqtda to‗lov balansining taqchilligini moliyalashtirish va 
chet  el  valyutalariga  o‗sib  boruvchi  shayqovshilik  talabini  qondirish  uchun  yetarli  bo‗lmay 
qoladi. Bunday holda valyutalarning, «xufyona bozori» vujudga kelib, rivojlana boshlaydi.