|
1.Iqtisodiy rivojlanishning umumjahon tomonlari va ishlab chiqarishning
baynalminallashuvi
Hozirgi davrda jahon iqtisodiy rivojlanishining eng muhim xarakterli xususiyatlaridan
biri - turli mamlakatlar va xo‗jalik regionlari o‗rtasidagi o‗zaro bog‗liklarning o‗sib borishi
hisoblanadi.
Jahon xo‗jaligida har bir o‗zgarishlar (jahon bozoridagi narxlar xarakati va alohida
mamlakatning eksport imkoniyatidan tortib dunyo iqtisodiyotidagi tarkibiy siljishlar va
xalqaro monopoliyalar faoliyatigacha) dunyodagi barcha mamlakatlar manfaatini o‗ziga
tortadi. Mamlakatning savdo, ishlab chiqarish, valyuta moliya sohalaridagi jahon
tamoyillariga bog‗liqlik ob‘ektiv reallik hisoblanadi. Hozirgi davrda har qanday mamlakatni
uning iqtisodi qanday rivojlangan bo‗lishidan qat‘iy nazar, jahon xo‗jaligi aloqalariga jalb
qilmasdan uning to‗la qonli iqtisodiy rivojlanishini ta‘minlash mumkin emas.
Shu sababli Prezidentimiz I.Karimov «Mamlakatning jahon xo‗jalik aloqalarida,
xalqaro Mehnat taqsimotida keng miqyosda ishtirok etishi ochiq turdagi iqtisodiyotni barpo
etishning asosidir», deb ta‘kidlaydi.
Dunyo bir-biridan maqsadlari, amal qilish mexanizmi bilan farqlanuvchi turli xil
ijtimoiy-iqtisodiy tuzumlar, xalqaro guruhlarga bo‗lingan. Jahon hamjamiyati mamlakatlarini
turkumlash har xil mezonlar asosida amalga oshiriladi. YAqin vaqtlargacha bizning
adabiyotimiz sotsializm dunyosi, kapitalizm dunyosi va uchinchi dunyo mamlakatlari degan
tuchunshani singdirib keldi.
Jahon hamjamiyati mamlakatlarini turkumlashga umumiy asosda yondashib xo‗jalik
tizimlarining xususiyatlariga mos ravishda davlatlarning uchta guruhini ajratib ko‗rsatish
mumkin: rivojlangan, bozor iqtisodiyotida rivojlanayotgan va bozor iqtisodi mavjud
bo‗lmagan mamlakatlar. Rivojlanganlik darajasi bo‗yicha ham o‗z navbatida uchta guruh
farqlanadi: kam, o‗rtacha va yuqori rivojlangan mamlakatlar. Shimoliy-Sharqiy Osiyo va
Lotin Amerikasidagi yangi industrial mamlakatlar (YAIM), yuqori daromadli neft eksport
qiluvchi mamlakatlar (Saudiya Arabistoni, quvayt va boshqalar) eng kam rivojlangan
mamlakatlar (EKVI), shu jumladan eng kambag‗al mamlakatlar (Shad, Baengladesh,
Efiopiya), har xil regional ittifoqlar va internatsional guruhlarga ajratiladi.
Bu barcha turli-tumanlik bir butun yaxlitlikka o‗zaro iqtisodiy bog‗liqlikning har xil
jixatlari orqali tortiladi. Hozirgi xo‗jalik aloqalarining chuqurlashib bohayotganligi
114
baynalminallashuvining kuchayishi hamda fan-texnika revolyutsiyasining keng qamrovli
xarakteri, aloqa va kommunikatsiya vositalarining butunlay yangi roli sharoitida milliy
iqtisodiyot o‗z-o‗zini ta‘minlash orqali samarali amal qilish mumkin emas.
Jahon xo‗jalik aloqalarining tez o‗sishi shunday davrlarga to‗g‗ri keladiki, bu davrda
ishlab chiqarish omillarining xarakati tezlashadi, kapital milliy chegaradan o‗sib chiqadi,
ishchi kuchi migratsiyasi kuchayadi, xalqaro Mehnat taqsimotining shakillanish jarayoni
tezlashadi. Bu shundan guvohlik beradiki, xo‗jalik aloqalarining baynalminallashuvini ko‗p
jihatdan ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivojlanish mantiqi taqozo qiladi, ya‘ni u milliy
chegaradan o‗sib chiqadi va ob‘ektiv ravishda ishlab chiqarishning baynalminallashuvini
zarur qilib qo‗yadi. Milliy xo‗jaliklar va ular o‗rtasidagi iqtisodiy aloqalar negizida
shakillangan jahon xo‗jaligi asosida xalqaro Mehnat taqsimoti yotadi.
Xalqaro Mehnat taqsimoti (XMT) alohida mamlakatlarning tovar va xizmatlarning
ma‘lum turlarini ishlab chiqarishga ixtisoslashuvini ifodalaydi. Alohida mamlakatlarning
bunday ixtisoslashuvi mahsulotlari ustun darajada eksportga yo‗naltirilgan xalqaro
ixtisoslashgan tarmoqlarning shakllanishiga olib keladi.
Dastlabki vaqtlarda xalqaro Mehnat taqsimotining rivojlanishi asosan tabiiy
sharoitlardagi tafovutlarga asoslangan edi. Binobarin, faqat sanoat to‗ntarishidan keyin, ya‘ni
ishlab chiqaruvchi kuchlar baynalminal xususiyat kasb etib, milliy xo‗jaliklar doirasidan
tashqariga o‗sib shiqa boshlagash, ularning negizidan barqaror Mehnat taqsimoti va jahon
bozori tarkib topadi. Hozirgi vaqtda xalqaro Mehnat taqsimoti turli ijtimoiy tizimlarni o‗z
ishida oluvchi umumjahon xo‗jaligi doirasida rivojlanmoqda.
Xalqaro Mehnat taqsimoti va ayirboshlashda qatnashayotgan mamlakatlar bir xil
sharoitda emas. Bu rol ularning turli jo‗g‗rofiy arvoli, tabiiy resurslarining tarkibi va miqdori,
rivojlanish ko‗lami, darajasi va iqtisodiyotini tuzilishi, ishki bozorning hajmi bilan
belgilanadi.
Ana shu farqlar sababli ayrim mamlakatlarda bir xil tovarlarni ishlab chiqarishdagi
xarajatlar darajasi ham turlisha bo‗ladi. Shuning uchun har bir mamlakat o‗zi nisbatan
qulayroq, kamroq xarajat bilan ishlab chiqaradigan tovarlarni boshqa mamlakatlarga sotishga
va aksincha, jahon bozoridan o‗zidan ishlab chiqarish uchun xarajat ko‗proq bo‗ladigan yoki
tabiiy yoxud boshqa sharoitlarga ko‗ra umuman ishlab shiqarib bo‗lmaydigan tovarlarni sotib
olishga intiladi. Tovarlar mamlakatlar o‗rtasida jahon narxlari asosida ayirboshlanadi. Ular
baynalminal qiymatga asoslanadi. Buning ma‘nosi shuki, ijtimoiy zaruhiy baynalminal
Mehnat sarflari jahon bozorida e‘tirof qilinadi.
Umuman olganda, jahon narxlarining tashkil topishi odatda, sof holida amalga
oshmaydi. Baynalminal qiymatning hosil bo‗lishiga to‗sqinlik qiluvchi maxsus omillar jahon
narxlariga ta‘sir qiladi. Tashqi savdo va valyuta sheklashlari, valyutalar qiymatining o‗zgarib
turishi, xalqaro monopoliyalar siyosati, birjadagi chayqovchiliklar va hakazolar shular
jumlasidandir. Shu sababli ayrim mamlakatlarning jahon bozoridagi raqobatlashuv
qobiliyatidagi farqlar, pirovard natijada mehnat unumdorligining milliy darajadagi farqlarini
aks ettiradi.
Rivojlangan mamlakatlarda keyingi o‗n yilliklarda yangi texnologik asoslarga o‗tish
jahon xo‗jalik aloqalarining tez o‗sishi bilan birga bordi. Takror ishlab chiqarish
jarayonlarining baynalminallashuvi o‗zining har ikkala shaklida: integratsion (milliy
xo‗jaliklarning yaqinlashuvi, o‗zaro moslashuvi orqali) va transmilliy (xalqaro ishlab
chiqarish majmuasining tuzilishi orqali) shakllarida kuchayadi. Jumladan, butun dunyoda
regional davlatlaharo iqtisodiy integratsiyaning qaror topish tamoyili kuzatiladi. Jumladan,
rivojlangan yevropa integratsion hamjamiyati (EI) doirasida tovarlar, xizmatlar va ishchi
kuchining erkin xarakati amalga oshiriladi. Shimoliy Amerika umumiy iqtisodiy hamkorlik
AqSh, Kanada va Meksika iqtisodiyotining integratsiyasini ko‗zda tutadi. Davlatlaharo
integratsiyaning kuchayishi janubiy-sharqiy Osiyo, O‗rta Osiyo, arab dunyosi, Afrika va
Markaziy Amerika mamlakatlari uchun ham xarakterli bo‗lmoqda.
115
Do'stlaringiz bilan baham: |
