|
Tarixiy-an’anaviy tamoyil. 0’zbek tili imlosida ayrim so’zlar uslubga yoki boshqa talablarga ko’ra, eski shakilariga muvofiq yoziladi: erdi (edi), borur (borar), qolur (qolar), ul (u), -mu (-mi) kabi. Bunday so’zlarni eski uslubda yozilgan she‘riy asarlarda uchratish mumkin. Ayrim so’zlarning tarixiy shakli maqol va matal kabi turg’un birikmalardagina saqlanib qolgan, nutqda O’zlashgan shakliishlatiladi: Yurgan daryo, O’tirgan bO’ryo (hozir bO’yra tarzida ishlatiladi; daryoning dayra shakli ham shevali holat sifatida saqlangan). KO’rinadiki, bunday yozuv tarixiy-an‘anaviy tamoyilga asoslangan. Bu tamoyilga ko’ra, so’zlar tarixiy taraqqiyot jarayonida yuzaga kelgan O’zgarishlari e‘tiborga olinmay, asli qanday bo’lsa, shundayligicha yoziladi. Masalan: navqiron, xavf, Said, rais. Tarixiy- an‘anaviy tamoyil hozirgi O’zbek orfoepiyasi va orfografiyasi uchun yetakchi O’rin egallamasa-da, tarixiy davr ruhini jonlantirishda, tarixiy asarlardagi obrazlarning til xususiyatlarini, uslubini tushunishda muhim ahamiyat kasb etadi. Demak, orfografiya bilan orfoepiya adabiy tilimizni takomillashtirishda, uni muntazam bir shaklga solishda muhim ahamiyatga ega. Orfoepiya bilan orfografiya og’zaki va yozma nutqni bir-biriga yaqinlashtirishga, milliy-adabiy tilning birligini yaratishga xizmat qiladi. Shuning uchun ham, ular adabiy tilning muhim amaliy qismi sifatida nazariy asos qismlari bo’lmish fonetika, grammatika (morfologiya) bilan chambarchas bog'liq holda O’rganiladi.
Shunday qilib, O’zbek tili tovush tizimi, fonologik tahlili, ishlatilish marotabasi, tovushlar tavsifi va tasnifi, miqdoriy xossalari, so’z ichidagi O’zgarishlar, O’zlashgan so’zlaming strukturasidagi o ‘zbek tiliga moslashuv uchun yuzaga kelgan O’zgarishlar, urg’u va uning vazifalari, nutq bo’laklari, qisman intonatsiya ustida tO’xtalib O’tdik.
Mashq. 0’qing. Fonetik va morfologik tamoyil asosida yozilgan so’zlami ikki guruh qilib ajratib yozing. Nasihatlarning mazmuniga amal qiling. Luqmoni hakimning aziz farzandiga qilgan yuz nasihatidan: 1. Ey, farzandim, ulug’ va qudratli yaratuvchini tani. 2. So’zni O’z qadringga loyiq gapir. 3. DO’stni qiyin kunda sina. 4. Dono va ziyrak dO’stni tanla. 5. Yaxshi ishga qattiq kirish. 6. So’zni isboti bilan gapir. 7. DO’st-dushmaningga yuzingni ochiq tut. 8. Ota-onani g’animat bil. 9. Ustozni otangdek aziz deb bil. 10. Xarjni kirimga qarab qil. 11. Birovning uyiga kirganda ko’z va tilingga ehtiyot bo’l. 12. Libosingni va badaningni toza tut. 13. Etik va kavush kiyishni O’ng oyoqdan boshla, yechishni esa - chap oyoqdan. 14. Oz yeyish va oz gapirishni odat qil. 15. Ishni avval O’ylab, chora-yu tadbir bilan qil. 16. 0’qimay ustozlik qilma. 17. Qilinmagan ishni
qilingan hisoblama. 18. 0’tgan janjalni eslama. 19. Aytgan so’zigni yana qaytarma.
Hamma odamni hurmatlashni unutma. 21. G’azabing kelganda so’zni tanlab gapir. 22. Kattalardan oldinda yurma. 23. Mehmonga ish buyurma. 24. Manman va takabbur bo’lma. 25. Xudodan qo’rqish, xalqqa insof qilish, ulug’larga xizmat, kichiklaiga shafqat, darveshlarga saxovat, dO’st-u yor, yoshlarga nasihat, dushmanlarga yumshoqlik, johillarga jimlik, olimlarga tavoze qilish bilan yasha. Birovning moliga ta`ma ko’zi bilan boqma.
Mashq. Matnni ifodali O’qing va yod oling. Tarixiy-an‘anaviy tamoyil asosida yozilgan so’z va grammatik shakllarni ko’chiring, ularni hozirgi adabiy til me‘yori bilan taqqoslab, izohlang. Yurt qayg’usi Ey, ulug’ Turon, arslonlar O’lkasi! Senga ne boldi? Holing qalaydur? Nechuk kunlarga qolding? Ey, Temurlaming, 0’g’uzlar oilalarining shonli beshiklari! Qani sening yuksak O’rinlaring? Qullik chuquriariga nedan tushding? Dunyoni «urho»lari bilan titratadurgan yo’lbars yurakli bolalaring qani? Yer tuprog’ini ko’klarga uchiraturg’on tog’ gavdali O’g’lonlaring qani? Nechun tovushlari chiqmaydur? Yer yuzining bir necha polvonlari bo’lgan botir turklaring qani? Nechun chekindilar? Nechun ketdilar? Kurash maydonlarini O’zgalarga nechun qo’ydilar? Nechun... Nechun... Nechun? Gapir menga, ey, ulug’ Turon, arslonlar o ‘lkasi, senga ne bo’ldi? Yer yuzining buyuk saltanatlarini sen qurmadingmi? Hindistonning, Eronning, Ovro’poning ulug’ xoqonlarini sen yubormadingmi? Ey, xoqonlar O’chog’i! Ey, qahramonlar to’g’oni! Qani u, chaqmoq chopishli botir xoqonlaring? Qani avval O’q yurishli otli beklaring? Nechun «urhO’lari eshitilmaydur? Dunyo xalqini bO’ysundurgan saltanatlaring nechun buzildi? Insonlik olamini qanotlari ostiga olgan xoqonlig’ing kuchi nechun O’ldi? Kuchingmi ketdi? Kimsasizmi qolding? YO’q... yo’q... Tangri haqi uchun yo’q!.. Sen kuchsiz emassan, sen kimsasiz emassan! Bugun Yer yuzida 80 million bolang bor. Bularning tomirlaridagi qon Temurlarning qonidur! Bularning kuchlari sening kuchingdur! Ey, ulug’ Turon, arslonlar O’lkasi! Qayg’urma! Eski davlating, eski saltanating, eski yigitlaring, eski arslonlaring hammasi bor, hech bin yo’qolmamishdur! Yolg’iz... Oh, yana yolg’iz,.
Do'stlaringiz bilan baham: |
