Toshkent davlat pedagogika universiteti tabiiy fanlar fakulteti

Фойдаланилган адабиётлар: 
1.
Баратов П. Ўзбекистон табиий географияси. – Тошкент: Ўқитувчи, 1996. 
– 264 б. 
2.
Шомуратова Н.Т. Ўзбекистонда экологик туризм ва унинг табиий 
географик жиҳатлари: Дис.… геог. фан. ном. – Тошкент: 2012. - 125 б.
3.
Якубжонова Ш.Т. Агротуризмнинг табиий географик жиҳатлари: Дис.… 
геог. фан. ном. – Тошкент: 2018. - 120 б. 
4.
Ҳусомиддинов С, Шерматов М. Паркент тумани. Т.: “Ўқитувчи” 2006 й, 
-149 б 
IV-ШЎЪБА. БИОЛОГИЯ, КИМЁ ВА ГЕОГРАФИЯНИНГ 
ДОЛЗАРБ МУАММОЛАРИ 
ОҲАНГАРОН ДАРЁСИ ҲАВЗАСИНИНГ ТУПРОҚ ТИПЛАРИ ВА 
ИҚЛИМИНИНГ ЎСИМЛИКЛАР ҚОПЛАМИГА ТАЪСИРИ 
Азимов И.Т. (ТДПУ) 
Оҳангарон дарёси ҳавзаси (5260 км
2
) - ғарбий Тянь - Шань тоғ 
тизмасининг Чотқол ва Қурама тоғлари орасидан (ўртасидан) оқиб ўтувчи 
Оҳангарон (233км) дарёсининг ҳар иккала соҳилидан иборат бўлиб, Тянь - 

---

190 
Шань тоғ тизмасининг Жануби - ғарбий тоғ тизмалари ҳукмрон бўлган тоғлик 
ҳудуддир. (N 41
0
25 ва E 71
0
.50).
Ғарбий Тянь - Шань (хитойча - осмон ўпар тоғлар, туркий номи - Тангри 
тоғ) Ўрта Осиё ва Марказий Осиёдаги энг йирик тоғлардан бўлиб, 40 - 45 
даража шимолий кенгликлар, 67-95 даража шарқий узунликлар орасида 
жойлашган. Катта қисми Хитой, Қирғизистон, шимоли - ғарбий тизмалари 
Қозоғистонда бўлиб, фақат Жануби - ғарбий тармоқларигина Ўзбекистонда 
жойлашган. Ғарбий Тянь - Шань жануби ғарбга елпиғичсимон тарқалиб 
кетган: Қоржонтоғ, Угом, Пском, Кўксув, Чотқол ва Қурама тоғ тизмаларидан 
иборат бўлиб, тадқиқот олиб борилган ҳудуд эса охирги иккита тизмага 
тегишлидир. 
Бу ҳудудда Ўзбекистонда учрайдиган тўртта баландлик минтақасининг 
барчаси мавжуд бўлиб, уларнинг ҳар бири ўзига хос элементар ландшафтдир. 
Элементар ландшафт деганда ҳар бир ўсимлик типи маълум субстратда ёки 
тупроқ типида ўсиши тушунилади. Минтақалар генетик жиҳатдан ҳар хил 
бўлган, бири иккинчисида такрорланмайдиган ўзига хос тараққиёт қонунига 
эга бўлган экосистемалардан иборатдир. Улардаги компонентларни, 
жумладан, ўсимлик жамоаларининг қолган компонентлар билан узвий боғлиқ 
эканлиги ва уларнинг экосистемалар турғун тараққиётида тутган ўрнини 
аниқлаш учун ўрганилаётган ҳавзанинг тузилиши, геологик ётқизиқ типлари, 
тупроғи, денгиз сатҳидан баландлиги, иқлими ёғин миқдори, фасллардаги 
ҳарорати ва ўсимлик қопламининг вегетацион кун сони каби кўрсаткичларини 
аниқлаш зарурияти туғилади.
Юқорида санаб ўтилган табиат кўрсаткичларининг ҳар бирини сон ва 
сифат кўрсаткичлари минтақаларда турлича бўлиб, уларнинг ҳар бири ўзига 
хос элементар ландшафтларни ташкил қилади. Барча минтақа ёки 
экосистемаларда фақат ўсимлик компонентигина биомасса (энергия) ҳосил 
қилувчи биотик компонентдир. Қолган компонентлар эса абиотик бўлиб, 
унинг турғун тараққиётини таъминловчи физгеографик компонентлар бўлиб 
ҳисобланади. Ҳар бир физгеографик, маъмурий ҳудудларни ажратиб олиб 
ўрганиш жараёнида унинг бошқалардан фарқи, ўхшаш кўрсаткичларини 
аниқлаш йўли билан районнинг ботаник ёки физгеографик мазмуни 
аниқланади ва баҳоланади. 
Тошкент Олатоғи ҳудуди ёки ғарбий Тянь - Шань тоғлар тизими 
ҳукмронлик қилувчи Чирчиқ - Оҳангарон ҳавзаларининг барча ландшафт 
компонентлари, 
жумладан 
тупроқ 
типлари 
кўплаб 
тупроқшунос, 
ландшафтшунос олимлар томонидан ўрганиб баҳоланилган. Табиий 
географик жиҳатдан Оҳангарон дарёси ҳавзасининг тузилишига кўра деярли 
барча геоморфологик босқичлари, барча баландик минтақаларда учраб (денгиз 
сатҳидан 300 - 3745 м), уларнинг ҳар бири ўзига хос элементар ландшафтни 
ёки генетик жиҳатдан турлича бўлган экологик системани ташкил қилади. Ҳар 

---

191 
бири ўзига хос тараққиёт қонунига эга бўлиб, бири иккинчисида 
такрорланмайдиган табиий кўрсаткичларга, яъни тупроқ типлари, ўсимлик 
жамоалари ва табиий шароити мавжуддир. Тадқиқот олиб борилган 
Оҳангарон дарёси ҳавзасида (5260 км
2
) қуйидаги минтақалар ва тупроқ 
типлари тарқалган: 
1. Чўл минтақаси - (300-500 м) чўлқум, қумлоқ ва оч бўз тупроқ. Дарё 
қайирлардаги суғориладиган ерларда оч рангли бўзтупроқ типи асосида ўтлоқ, 
ботқоқ ўтлоқ тупроқлар, унча қалин бўлмаган аллювиал юмшоқ ётқизиқли, 1-
3 м чуқурликда шағал қатлами тўшалган шўрхоклар учрайди. Жамоаларнинг 
вегетация даври-120 кун ҳисобида. Ўртача йиллик ёғин миқдори 220-280 мм. 
Ҳаво ҳароратининг максимум ва минимуми С
0 
да январ-3
0
-5
0 
Июл-22
0
-26
0
. 
Ўсимлик типлари эфемерзорлар типи: рангзорлар-қўнғирбошзорлар. Чала 
бутазорлар типи:-шўрали-шувоқзор, Галофитлар типи: - қуёнжунзорлар, -
шўразорлар кенг тарқалган. 
2. Адир - (500-1200, 1500 м) бўз тупроқнинг 3 типи: оч бўз, типик бўз ва 
қўнғир бўз тупроқлар. Денгиз сатҳидан баландлиги, м.,да500-1200 (1500), 
Жамоаларнинг вегетация даври-180 кун ҳисобида, Ўртача йиллик ёғин 
миқдори 530-550 мм, Ҳаво ҳароратининг максимум ва минимуми С
0 
да 
6,6+38,3. Ўсимлик типлари эфемероидзорлар типи, Турон қуруқ дашти типи -
буғдойиқзор, -тоғ арпазорлар бу тупроқ типида кўпроқ учрайди. 
3. Тоғ-1500-2500 (2700 м) қўнғир бўз, жигар ранг ўрмон тупроқ типи. 
Денгиз сатҳидан баландлиги, м., да1500-2500 (2600), Жамоаларнинг вегетация 
даври-кун ҳисобида 200, Ўртача йиллик ёғин миқдори мм, да,607-734, Ҳаво 
ҳароратининг максимум ва минимуми С
0 
да-8 (12) +35,3, Ўсимлик типлари 
Аралаш дарахт ва бутазорлар, кенг баргли ўрмонзорлар, арчазорлар учун 
қлуай шароитдир. 
4. Яйлов - (2700 м) дан юқори баланд тоғ ёнбағирларида-оч рангли 
қўнғир (оч қўнғир) баланд тоғ тупроғи, ботқоқ, ўтлоқ дашт альп ўтлоқ тупроқ 
типлари, айрим булоқ бўйларида ўтлоқ, ботқоқ (сазы). Денгиз сатҳидан 
баландлиги, м., (2700 м) да, жамоаларнинг вегетация даври-кун ҳисобида170, 
ўртача йиллик ёғин миқдори мм, да 750, Ҳаво ҳароратининг максимум ва 
минимуми С
0 
да, Ўсимлик типлари, Тоғ умбеллярлар (шашир шаирзор) 
субальп ўтлоқлари (тоғ карракзор, кирпи ўтзор). Юқори тоғ чимланган 
даштибетагазорлар, тоғ ксерофиллари: -кирпиўтзорлар, -трагакантзорлар, -тоғ 
карракзорлар, -эспарсетзорлар учрайди. 
5. Дарё ва кўллар - ботқоқ, ўтлоқ (сув соҳилида), шўрхок тупроқ азонал 
соҳил бўйи ботқоқ, ўтлоқ ва шўрхок тупроқ типлар (тўқайлар) типлари. Денгиз 
сатҳидан баландлиги, м., 250-300, жамоаларнинг вегетация даври-кун ҳисоби 
280, ҳаво ҳароратининг максимум ва минимуми С
0 
да-3-5, 38-40
0 

---

192 
Ўсимлик типлари ўт тўқайлар (қамишзор, ширинмиязор) Дарахт ва бута 
тўқайларда кенг тарқалган ўсимлик жамоларига толзор, теракзор, юлғунзор 
мисол бўлади.. 
Ҳавзада энг кенг тарқалган тупроқ типлари ва бошқа экологик 
компонентлар адир ва тоғ минтақаларида жойлашганлиги боис, асосий 
биомасса яратувчи экосистемалар бўлиб ҳисобланади. 
 
Оҳангарон дарёси ҳавзаси Қурама ва Чотқол тоғлари оралиғида 
жойлашган водий деб ҳам аталади. Кўпчилик олимларнинг тарифлашича, 
мазкур минтақа мустақил табиий ҳудудий ҳавза бўлиб, ўзига хос иқлими, 
тупроғи, геологик тузилиши, экологик муҳитига эга экосистемалар 
мажмуасидан иборат бўлган физгеографик райондир. Олимлар Оҳангарон 
дарёси ҳавзасини илк бор Ангрен физгеографик ҳудуди ҳажмида ажратишиб, 
кейинчалик, Чирчиқ - Ангрен физгеографик округи таркибида киритишган. 
Шу боисдан ҳам, табиий шароитининг иқлим кўрсаткичларини шу ҳудуд 
метеостанцияларининг маълумотларига бўйича сон ва сифат кўрсаткичлари 
асосида таҳлил қилдик. Ҳар бир минтақа ўзига хос иқлимга эга бўлишига 
қарамасдан, ўзига хос хусусиятларининг мажмуаси сифатида тавсиф, таъриф 
бериш мумкин. Ҳавзанинг иқлими кескин континентал бўлиб, қиши совуқ, ёзи 
иссиқ, асосий ёғин миқдори баҳор ва қиш ойларига тўғри келади. Январь 
ойининг ўртача ҳарорати (температураси) -3-5 
0
С, июлда +22-26 
0
С, йиллик 
ёғин миқдори 220-280 мм тенг. Лекин ҳарорат ва ёғин миқдори жиҳатидан 
тоғлар билан адирлар ўртасида сезиларли фарқ бор. 
Оҳангарон дарёси ҳавзасида ўсимликлар вегетацияси 180-200 кундан 
иборат бўлиб, йил фаслининг ярмидан кўпида ўсимликлар ўсиб табиий 
яйловларни ҳосил қилади. Яйлов минтақасида фақат ёз фаслида, қолган пастки 
тоғ, адирликларда эса йил фаслининг барчасида чорва боқилади.
Ўрганилган ҳавзанинг табиий шароити, унинг ботаник бойликлари, 
яъни ўсимлик жамоаларининг турғун тараққиётига имкон бериши унинг 
иқлим кўрсаткичларидан кўриниб турибди. Аммо ҳавза экологик муҳитига 
кўплаб антропоген омил типлари: чорва сонининг меъёридан ортиқ бўлиши, 
ўсимлик жамоаларидан режасиз фойдаланиш, хашак тайёрлаш, доривор 
ўсимликларни териш, дарахт - буталарни кесиб олиш, йўллар, сув омборлар 
қуриш, конлар, карьерлар, комбинатларнинг ишга туширилиши, янги ерлар 
очилиб экин экилиши каби кўплаб одамларнинг атроф-муҳитга таъсир этувчи 
омиллари ўсимлик қоплами жамоаларининг трансформациясига олиб 
келмоқда. Айниқса, Оҳангарон цемент комбинати, кўмир кони, карьерлар каби 
йирик иншоотлар атроф-муҳитнинг ўзгаришига, бузилишига сабабчи 
бўлмоқда. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг атроф-
муҳитни, жумладан, ўсимлик дунёсини чўлланиш жараёнидан сақлаш, 
уларнинг ирсий генофондини сақлаш, атроф - табиий муҳит бўйича экологик 

---

193 
мониторинг ишларини олиб бориш каби муаммолар Ўзбекистон 
Республикасининг қонунларида кўрсатилиб берилган. 
Шу боисдан, Тошкент вилоятида энг динамик ҳавза Оҳангароннинг 
табиий шароити ва барча экосистемаларининг биомасса (энергия) ҳосил 
қилувчи биотик компоненти, яъни ўсимлик қопламининг фитоценотик хилма-
хиллиги ва уларнинг ҳозирги таркиби, тузилиши, пайҳонланиш жараёнининг 
механизми ва трансформация даражасини ўрганиш долзарб муаммо 
ҳисобланади.