Toshkent davlat pedagogika universiteti ilmiy axborotlari ilmiy-nazariy jurnali

hikoya menda yaxshi taassurot uyg‘otdi”, “Ahmad kuchuk, mushuk, g‘oz va o‘rdaklar bilan do‘st”. 
Keltirilgan fikrlarda mavzu va g‘oyani aniqlash mushkullikni yuzaga keltirdi. Ularda hikoya qahramonlari 
aytilmagan, asosiy qahramonlarga munosabat ifodalanmagan, o‘quvchilar o‘z tuyg‘ularini formal 
ifodalagan. Ta’kidlash kerakki, birinchi turkum topshiriqlarini bajarishda eshitishida nuqsoni bo‘lgan
o‘quvchi sinaluvchilar tajriba o‘tkazuvchiga nima haqida yozishni aytib berishni so‘rab murojaatlar qilishdi, 
o‘zlari uchun buning qiyinligini bildirishdi. Ko‘p hollarda sinaluvchilar hikoyaning davomini mustaqil 
yozishdan bosh tortdi. Bu holatlar eshitishida nuqsoni bo‘lgan o‘quvchilarning fikrlarni tuzishda 
qiyinchiliklarga duch kelishi haqida dalolat beradi, ularni esa o‘quvchilarning lug‘at zaxirasi cheklanganligi, 
o‘qish darslarida o‘qilgan asarlar asosida o‘z hikoyalarini tuzish tajribasining yo‘qligi bilan izohlash mumkin.
Ikkinchi turkum topshiriqlar bo‘yicha olingan eksperimental material o‘qilgan asar haqida fikrlar 
yaratishning yuqorida ajratilgan darajalari bo‘yicha tahlil qilindi. Olingan eshitishida nuqsoni bo‘lgan
o‘quvchilar fikrlarini tahlil qilish natijalari ularni yaratishning yuqori darajasi yo‘qligidan dalolat beradi.
1
Зыкова Т.С. Развитие речи глухих младших школьников в системе коррекционного обучения. Автореферат дисс. ... доктора пед. наук. –
М., 1993. – 35 с .
2
Воюшина М.П. Формирование умения анализировать художественное произведение как средство литературного развития младших 
школьников. Диссерт. на соиск. канд. пед. наук, – Л., 1989. — 237 с. 

---

25 
TDPU ILMIY AXBOROTLARI PEDAGOGIKA 2019/3(20)
O‘quvchilar ishlarining qiyosiy tahlili eshitishida nuqsoni bo‘lgan o‘quvchilarning reja asosida tuzilgan 
fikrlari hajmiga ko‘ra normal eshitadigan bolalarning rasmlar turkumi bo‘yicha tuzgan fikrlaridan
qolishmasligini ko‘rsatdi. Nisbatan o‘xshash hajmiga qaramay, ularda sifat jihatidan farqlar mavjud. Faqat 
ikkinchi turkum topshiriqlaridagi reja eshitishida nuqsoni bo‘lgan o‘quvchilarga fikr tuzish, o‘qilgan 
hikoyaga o‘zining munosabatini to‘liq yoki qisman ifodalashda yordam berdi. Sinaluvchilarning ayrimlari 
personajlarga baho bera oldi, ularning o‘zaro munosabatlarini yoritib berdi, shuningdek, hikoyani davom 
etirishga urinib ko‘rdi. Eshitishida nuqsoni bo‘lgan o‘quvchilar ishlarida nutqning grammatik tomonining 
buzilishi, jiddiy faktlarni ajrata, ularni tizimlashtira, tahlil qila bilmaslik, ma’lum kompozitsion shaklda 
fikrlarni qura olmaslik qayd etildi. Bundan tashqari, eshitishida nuqsoni bo‘lgan o‘quvchilarning fikrlarini 
sifat jihatidan tahlil qilish ularda bir xildagi sintaktik konstruksiyalar mavjudligini qayd qilish imkonini berdi. 
Ma’lumotlar topshiriqlarning birinchi turkumida tuzilgan matnlarda sodda yig‘iq gaplarning ustuvorligidan 
(79%) dalolat berdi. Sinaluvchilarning fikrlari bitta gapga teng bo‘ldi, masalan: “Hikoya menga yoqdi, chunki 
qiziq”, “Qiziq”, “Menga qiziq bo‘ldi”. Ikkinchi turkum topshiriqlarini bajarishda o‘quvchilar tomonidan 
tuzilgan fikrlarda gaplar miqdori ortdi. Biroq sinaluvchilar tuzgan matnlarda sodda gaplar ustuvorlik qildi 
(84%). Sinaluvchilarning yozma fikrlari tahlilida ularda katta miqdorda grammatik va nutqiy xatolar
aniqlandi: so‘z tartibining buzilishi ( zaif eshituvchi o‘quvchilarda 8%, kar o‘quvchilarda 10 % ) “salom 
mushuk berdi Adhamga”; katta bo‘lmagan kontekstda aynan bir so‘zning takrorlanishi (zaif eshituvchi 
o‘quvchilarda  9% va kar o‘quvchilarda 10%.): “Mushuk miyov dedi, Kuchuk vov-vov dedi. G‘oz g‘a-g‘a dedi. 
Mushuk, kuchuk, g‘oz bolaga salom berdi. Bola mushuk, kuchuk, g‘ozga salom berdi”; yaqin turadigan bir 
o‘zakdosh so‘zlarni qo‘llash (zaif eshituvchi o‘quvchilarda  6% va   kar o‘quvchilarda 8 %): “Mushuk, kuchuk –