Toshkent davlat pedagogika universiteti ilmiy axborotlari ilmiy-nazariy jurnali

 
 
MUHANDISLIK KOMPYUTER GRAFIKASI DASTURLARI VA ULARNING KLASSIFIKATSIYASI 
Dilshodbekov Sh.D. – Toshkent davlat pedagogika universiteti tayanch doktoranti 
Annotatsiya. Mazkur maqolada “Muhandislik kompyuter grafikasi” fanini o‘rganishda foydalanish 
mumkin bo‘lgan dasturlarni saralash me’zonlari berilgan va saralangan dasturlar “Chizmachilik” fanining 
bo‘limlari xususiyatidan kelib chiqqan holda klassifikatsiyalangan.
1
Аzizxo‘jayeva N. Pedagogik texnologiya va pedagogik mahorat. – Т.: 2006. – 62-70-betlar. 

---

98 
TDPU ILMIY AXBOROTLARI PEDAGOGIKA 2019/3(20)
Kalit so‘zlar: grafik dasturlar, CAD, CAM, CAE tizimlari, 2D, 3D, elektron chizma. 
 
ПРОГРАММЫ ИНЖЕНЕРНОЙ КОМПЬЮТЕРНОЙ ГРАФИКИ И ИХ КЛАССИФИКAЦИЯ 
Дильшодбеков Ш.Д. – базовый докторант Ташкентского государственного педагогического 
университета 
Аннотaция. В данной статье приводятся критерии отбора программ для обучения предмету 
“Инженерная компьютерная графика”, проведена классификaция отобранных программ с учетом 
особенностей разделов предмета «Черчение».
Ключевые слова: графические программы, CAD, CAM, CAE системы, 2D, 3D, электронный 
чертеж. 
 
PROGRAMS OF ENGINEERING COMPUTER GRAPHICS AND THEIR CLASSIFICATION 
Dilshodbekov Sh.D. - PhD student of Tashkent state pedagogical university 
Annotation. In this article was given graphic programs and classifies them according to the 
properties of the subject “Drawing” for training in the subject “Engineering Computer Graphics”. 
Key words: graphic programs, CAD, CAM, CAE systems, 2D, 3D, electronic drawings. 
Kompyuter grafikasi – grafik ma’lumot (tasvir)larni yaratish, saqlash va ularga o‘zgartirish kiritish 
uchun maxsus grafik dasturlar bilan ta’minlangan kompyuterdan vosita sifatida foydalanadigan 
informatikaning bir bo‘limidir. Kompyuter grafikasida tasvirlarni yaratish vektorli, rastrli, fraktal va uch 
o‘lchamli grafika usullarida amalga oshiriladi1. 
Ta’limda kompyuter grafikasi ikki ko‘rinishda namoyon bo‘ladi:
– vosita; 
– o‘rganish obyekti (fan). 
Birinchi ko‘rinishda kompyuter grafikasi ma’lum bir fanning mohiyatini ochib berish, yoki unda 
o‘tiladigan mavzularni oson, qulay va ko‘rgazmali yoritish uchun xizmat qiladi. Bundan tashqari, 
auditoriyada ko‘rsatish imkoni mavjud bo‘lmagan voqea va hodisalarni, juda katta va juda kichkina hajmli 
narsalarni talabalarga yoritib berish imkoniyati mavjud bo‘ladi. Masalan, malekulalarning harakatini, baland 
binolarni, yerning quyosh tizimida joylashuvini yoki temirning zanglash jarayonini tezlashtirib ko‘rsatish 
mumkin.2
Ikkinchi ko‘rinishda kompyuter grafikasi o‘rganish obyekti sifatida qatnashadi va boshqa fanlar singari 
o‘zining maqsadi, vazifasi va obyektiga ega bo‘ladi. Kompyuter grafikasida statik (harakatsiz) va dinamik 
(harakatlanuvchi) tasvir yaratish usullari o‘rganiladi. Statik tasvirga elektron chizma yaratishni, dinamik 
tasvirga esa animatsion roliklarni misol qilish mumkin. Kompyuter grafikasining bu ikki ko‘rinishi 
mutaxassisliklarning ba’zilarida bir vaqtda qatnashishini kuzatish mumkin. Bulardan biri muhandislik 
grafikasi mutaxassisligidir.
Muhandislik grafikasi fanlari qatoriga “Chizma geometriya”, “Chizmachilik” va “Muhandislik 
kompyuter grafikasi” kiradi. “Chizma geometriya” va “Chizmachilik” fanlarini o‘qitishda kompyuter 
grafikasidan vosita sifatida qo‘llanilib kelinadi. Muhandislik grafikasi fanlarini o‘qitishda kompyuter 
texnologiyasidan foydalanish yuzasidan Volxin K.A., Naydish V.M., Shabanov G.I., Denisova A.L., Lapchik M. 
va boshqalar tomonidan tadqiqot ishlari olib borilgan.
1
Иванникова Л.В. Методика конструирования учебного модуля “Компьютерная графика” для студентов факултетов технологии и 
предпринимателства педвузов специализации “Графика и дизайн”. Дисс…канд.пед.наук: 13.00.02 .– M.: RGB, 2005. 
2
Везиров Т.Г. Теория и практика исползования информационных и коммуникационных технологий в педагогическом образовании. 
Дисс...докт. пед.наук. – Ставьропол, 2001. – С.187. 

---

99 
TDPU ILMIY AXBOROTLARI PEDAGOGIKA 2019/3(20)
“Muhandislik kompyuter grafikasi” fani O‘zbekiston Respublikasidagi texnika oliy o‘quv yurtlarida va 
unga turdosh yo‘nalishlarda 2000-yildan boshlab o‘rgatilib kelinadi. Bunda, AQShning Autodesk 
kompaniyasi mahsuloti AutoCAD dasturidan foydalanilmoqda.
Kompyuter grafikasini o‘qitish metodikasi bo‘yicha V.M.Arapov, L.M.Oshkina, Y.V.Sakulina, I.V.Rojina, 
A.G.Butkarev, S.A.Rikov, O.B.Bolbat, K.A.Volxin, Y.A.Vanshinalar tadqiqot ishini olib borganlar. 
Bugungi kunda grafik dasturlar bozorining jadal rivojlangani va ularning soni ortib borayotgani ijobiy 
ko‘rsatkichdir. Bu esa o‘z navbatida “Muhandislik kompyuter grafikasi” fani o‘qituvchisidan shu fanni 
o‘qitishda foydalanish mumkin bo‘lgan grafik dasturlarni saralash va “Chizmachilik” fanining bo‘limlari 
nuqtayi nazaridan saralangan grafik dasturlarni klassifikatsiyalash kabi vazifalarni qo‘ymoqda. 
“Muhandislik kompyuter grafikasi” fanini o‘qitishda foydalanish mumkin bo‘lgan grafik dasturlarni 
saralash uchun, avvalo, dasturlarning qaysi ko‘rsatkichlarini inobatga olish kerakligini shakllantirish lozim:

kompyuter grafikasining maqsadga muvofiq bo‘limini tanlash; 

texnik vositani tanlash; 

operatsion tizimni tanlash (Windows, MacOS, Linux); 

tizimni tanlash (CAD, CAM, CAE); 

internet tarmog‘iga asoslangan (Online) yoki internet tarmog‘isiz ishlaydigan (Offline) dasturni 
tanlash; 

ikki (2D) yoki uch (3D) o‘lchamli fazoda ishlovchi dasturni tanlash.
Kompyuter grafikasi qo‘llanish sohasiga ko‘ra ilmiy grafika, delovaya grafika, konstruktorlik grafikasi, 
illyustrativ grafika, san’at va reklama grafikasi, kompyuter animatsiyasi va multimedia bo‘limlariga ajratiladi. 
“Muhandislik kompyuter grafikasi” fanini o‘rgatishda kompyuter grafikasining “konstruktorlik grafikasi” 
bo‘limi uchun yaratiladigan dasturlardan tanlash maqsadga muvofiq bo‘ladi.
Grafik dasturlar texnikaning barcha turlari uchun yaratilishi mumkin. Masalan, planshetlar uchun 
“Shapr3D”, smartfonlar uchun “BIM 360 Team” va kompyuterlar uchun “AutoCAD” dasturini misol keltirish 
mumkin. “Muhandislik kompyuter grafikasi” fanini o‘rganishda eng qulash vosita kompyuter bo‘lganligi 
uchun va oliy ta’lim muassasalari kompyuterlar bilan ta’minlangani tufayli shu turdagi vositaga 
mo‘ljallangan grafik dasturlardan tanlash maqsadga muvofiq bo‘ladi.
Operatsion tizimlar kompyuter bilan inson o‘rtasidagi muloqotni yengillashtiruvchi, unga ko‘rgazmali 
tus beruvchi tizimdir. Operatsion tizimlarning ham bir necha turlari (Windows, MacOS, Linux) mavjud. 
Ulardan eng ommabop bo‘lganlaridan biri bu Windows operatsion tizimidir. Respublikamizning barcha oliy 
o‘quv yurtlari shu operatsion tizimdan foydalanib kelishmoqda. Shuning uchun o‘quv jarayonida Windows 
operatsion tizimi uchun mo‘ljallangan grafik dasturlardan foydalanish maqsadga muvofiq bo‘ladi.
Kompyuter grafikasining konstruktorlik grafikasi bo‘limi CAD, CAM, CAE tizimlarda ishlaydigan grafik 
dasturlardan tashkil topgan. Bugungi kunda murakkab ishlab chiqarish jarayonini keltirilgan tizimlarsiz 
tasavvur qilib bo‘lmaydi. CAD tizimi elektron chizma bajarish va avtomatlashgan proyeksiyalash (3D model) 
uchun mo‘ljallangan. CAM tizimi yaratilgan elektron 3D modelni dasturiy boshqaruvga asoslangan 
stanoklarda ishlab chiqarishni rejalashtirish, boshqarish va nazorat qilish bilan shug‘ullanadi.
CAE tizimi turli ko‘rinishdagi simulyatsiyalarni bajarish imkonini beradi. Masalan, arxitektorlar 
tomonidan yaratilgan bino 3D modelining zilzila holatidagi ko‘rsatkichlarini aniqlash mumkin va shu 
ko‘rsatkichlar asosida mutaxassis chizmani qayta ishlash, takomillashtirish imkoniga ega bo‘ladi. Dasturlar 
bir vaqtda ikkita (CAD va CAM, CAD va CAE) yoki uchta (CAD,CAM,CAE) tizimida ham ishlashi mumkin.
Bunda CAD tizimi qolgan tizimlar uchun asos bo‘lib xizmat qiladi.1 Shuning uchun bir necha tizim 
ichida CAD tizimi qatnashgan dasturlardan tanlash maqsadga muvofiq bo‘ladi.
Internet tarmog‘ining takomillashuvi natijasida grafik dasturlarning shu tarmoq uchun mo‘ljallangan 
versiyalari yoki brauzerlar (Chrome, Firefox)da ishlaydigan yangi grafik dasturlar (Onshape, Vectary) 
yaratilmoqda.2 Online tarzda (internetda) ishlaydigan dasturlarning qulayligi shundaki, ular kompyuter 
vositasiga kuchli texnik talablarni qo‘ymaydi. Hattoki, grafik dastur kompyuterga o‘rnatilmaydi va uning 
1
Xейфес А.Л., Логиновский А.Н., Буторина И.В., Василева В.Н. Инженерная 3D-компьютерная графика. Монография: Челябинск. 
Издателский сентр ЮУРГУ, 2010. 
2
Афонина Е.В. Особенности преподавания графо-геометрических дисциплин в техническом вузе. Вестник Брянского государственного 
технического университета.– 2007. – № 2 (14). – С. 88-91. 

---

100 
TDPU ILMIY AXBOROTLARI PEDAGOGIKA 2019/3(20)
xotirasidan joy egallamaydi. Bugungi kunda oliy ta’lim muassasalari kompyuterxonalarining moddiy texnik 
ta’minoti ham Online, ham Offline tarzda ishlaydigan grafik dasturlarni tanlash imkonini beradi.
Ikki o‘lchamli (x va y o‘qlari) fazoda ishlaydigan grafik dasturlar faqat tekis tasvir yaratish bilan 
shug‘ullanadi. Uchinchi (z o‘qi) o‘lcham tekis chizmaga hajm berish uchun xizmat qiladi. Ba’zi grafik 
dasturlar faqat tekis tasvir yaratishga (DraftSight, nanoCAD), ba’zilari esa 3D model yaratish uchun 
mo‘ljallangan bo‘ladi (123D, 3DSLASH). Yana shunday grafik dasturlar borki, ular ikkala ko‘rinishdagi tasvirni 
yaratish uchun mo‘ljallangan bo‘ladi (AutoCAD, KOMPAS 3D, Inventor). 
“Muhandislik kompyuter grafikasi” fanini o‘rganish davrida talabalar tomonidan ikkala ko‘rinishdagi 
tasvir yaratiladi.1 Shuning uchun 2D va 3D grafik dasturlarning barchasini tanlash maqsadga muvofiq 
bo‘ladi.
Yuqorida keltirilgan parametrlar bo‘yicha “Muhandislik kompyuter grafikasi” fanini o‘qitishda 
foydalanish mumkin bo‘lgan grafik dasturlarning ro‘yxati 1-jadvalda berilgan.
Keltirilgan jadvalda elektron chizma va 3D model yaratish imkoniga ega grafik dasturlar ro‘yxati 
berilgan. Jadvalning barcha ustuni yuqorida shakllantirilgan parametrlarga mos ravishda kiritilgan. 
Jadvalning oxirgi beshta ustuni “Chizmachilik” fani bo‘limlarining xususiyatlaridan kelib chiqqan holda 
tuzilgan.
Masalan, chizmachilikning geometrik chizmachilik bo‘limi asosan chiziqlarning bir-biriga silliq o‘tishi 
(tutashma) bilan shug‘ullanadi va talabalar tomonidan faqat tekis chizma (2D) bajariladi. Grafik 
dasturlarning qaysi biri shu shartni bajara olsa “+”, bajara olmasa “-” belgisi qo‘yilgan. Shu tariqa, geometrik 
chizmachilik uchun barcha grafik dasturlar to‘g‘ri keladi. 
1-jadval
№ Dasturlar 
Operatsion 
tizimlar 
CAD
tizimlari 
CAD turi 
Chizmachilik bo‘limlari 
Geo
met
rik 
chiz
mac
hilik 
Proye
ksion 
chizm
achili
k 
Маsh
inaso
zlik 
chizm
achili
gi 
Аrxitektu
ra-
qurilish 
chizmach
iligi 
Тоpo
grafik 
chizm
achili
k 
1 nanoCAD 
Windows 
CAD 
2D/3D 
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
2 Solidworks 
Windows 
CAD,CAE,CAM 
2D/3D 
+ 
+ 
+* 
+ 
+ 
3 Siemens NX 
Windows, 
macOS, 
Linux 
CAD,CAE,CAM 
2D/3D 
+ 
+ 
+* 
+ 
+ 
4 OnShape 
Windows, 
macOS, 
Linux, 
Browser 
CAD,CAE,CAM 
2D/3D 
+ 
+* 
+ 
- 
- 
5 MicroStation 
Windows 
CAD 
2D/3D 
+ 
+ 
+ 
+* 
+* 
6 Inventor 
Windows, 
macOS 
CAD, CAE, CAM 2D/3D 
+ 
+ 
+* 
- 
- 
7 DraftSight 
Windows, 
macOS, 
Linux 
CAD 
2D/3D 
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
8 DesignSpark 
Windows 
CAD 
2D/3D 
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
9 CATIA 
Windows 
CAD,CAE,CAM 
2D/3D 
+ 
+ 
+* 
+ 
+ 
10 AutoCAD 
Windows, 
macOS, iOS, 
Android 
CAD 
2D/3D 
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
1
Костянов Д.А. Kostyanov D.A. Meтодическая система обучения студентов инженерных вузов основам технологии машиностроения в 
учебно-информационной среде (на примере подготовки инженеров консгрукторско-технологических специальностей). Дисс...канд. 
пед.наук : 13.00.02 . – M., 2010. 

---

101 
TDPU ILMIY AXBOROTLARI PEDAGOGIKA 2019/3(20)
11 Alibre 
Windows 
CAD, CAM 
2D/3D 
+ 
+ 
+* 
- 
- 
12 LibreCAD 
Windows, 
Linux, 
MacOS 
CAD 
2D 
+* 
- 
- 
- 
- 
13 BricsCAD 
Windows, 
MacOS 
CAD 
2D/3D 
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
14 FreeCAD 
Windows, 
MacOS, 
Linux 
CAD 
2D/3D 
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
15 Solid Edge 
Windows 
CAD, CAE 
2D/3D 
+ 
+ 
+* 
- 
- 
16 Fusion 360 
Windows, 
MacOS 
CAD, CAM, CAE 2D/3D 
+ 
+ 
+* 
- 
- 
17 QCAD 
Windows, 
Linux, 
MacOS 
CAD 
2D 
+* 
- 
- 
- 
- 
Biroq, faqat shu bo‘lim uchun ishlatiladigan 3D model yasash talab etilmaydigan bo‘lsa, unda QCAD 
va LibreCAD dasturlaridan foydalanish maqsadga muvofiq bo‘ladi. Jadvaldagi “*” belgi grafik dasturning 
aynan qaysi yo‘nalish uchun yaratilganini bildiradi. Bu belgi qo‘yilmagan dasturlar barcha bo‘limlarga birdek 
to‘g‘ri keladi.
Bizning fikrimizcha, klassifikatsiyalangan grafik dasturlardan “Muhandislik kompyuter grafikasi” fanini 
talabalarga o‘rgatishda samarali foydalanish mumkin. Talabalar chizmachilik fanining har bir bo‘limiga 
to‘g‘ri keluvchi grafik dasturlar haqida tasavvurga ega bo‘ladilar.