Toshkent davlat pedagogika universiteti ilmiy axborotlari ilmiy-nazariy jurnali

TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI ILMIY AXBOROTLARI 2021/ 8 - SON 
126 
mantiqiy fikrlash usullarini qo‗llashni talab qilish. Demak, matn asosidagi yetakchi 
g‗oyani aniqlash quyi sinflardan boshlanadi. 
Mavzu yuzasidan matn asosida umumlashtiriladigan ma‘lumotlarni o‗rganish 
orqali nazariy xulosalar qilinsa (yakkadan umumga qarab borilsa), induktiv usul, agar 
xulosa ancha keng nuqtayi nazarni talab qilsa, deduktiv usul qo‗llaniladi. Nazariy 
xulosalar o‗quvchilarning yangi mavzuni to‗la o‗zlashtirishlarida muhim vosita 
sifatida xizmat qiladi.
Ko‗rinadiki, boshlang‗ich sinf o‗quvchilarining nutqini rivojlantirishda til va 
tafakkur uyg‗unligiga erishish muhim o‗rin tutadi. 
―O‗zbek tilining izohli lug‗ati‖da ―nutq‖ ―tilning fikr ifodalash va almashish 
jarayonlarida amal qilishi; so‗zlovchining til vositalaridan foydalanish jarayoni va 
shu jarayonning hosilasidir‖[1], - deb ko‗rsatiladi. 
Nutq inson faoliyatining bir turi sifatida til vositalaridan foydalangan holda 
fikrni ifodalashdir. Til, tafakkur va nutq o‗zaro bir-biri bilan uzviy bog‗liq bo‗lib, 
odam o‗ylayotganda fikrini so‗zlar, jumlalar vositasida ichki nutqda ifoda etadi.
Boshlang‗ich sinflarning ona tili ta‘limida o‗quvchilarning nutqini o‗stirish – 
ularda eshitish, anglash, gapirish, yozish va o‗qish ko‗nikmalarini shakllantirish, 
demakdir. Shu asosda intellektual salohiyat oshiriladi, estetik va axloqiy tarbiya 
yo‗lga qo‗yiladi. 
―Педагогический энциклопедический словар‖da nutqqa ―insonlarning til 
vositasida amalga oshiriladigan muloqot (kommunikatsiya) shakli bo‗lib, u fikrni 
ifodalash vositasi bo‗lishi bilan birga fikrlashning asosiy mexanizmi hamdir‖[2] deb 
qayd etiladi.
O‗quvchining nutqiy rivojlanishida tilning barcha sathlariga oid bilimlarga 
amal qilinadi. Til sathlarini o‗zlashtirishning asosiy sharti tilning kommunikativ 
funksiyasidan foydalana olish ko‗nikmasini egallashdir. Nutq o‗stirish gap qurilishi 
va uning tarkibini tashkil etgan lug‗at ustida ishlash bilan o‗zaro bog‗liq. Lug‗at 
ustida ishlash o‗quvchining lug‗at boyligini oshirishdan iborat emas, o‗quvchining 
diqqatini so‗zning mazmuniga qaratish, so‗zning semantikasini, ma‘nosini 
aniqlashtirish, so‗zning boshqa so‗z bilan semantik bog‗lanishini, aloqasini ochish, 
bog‗lanishli nutqda har bir so‗zning o‗z ma‘nosiga ko‗ra boshqa so‗zlar bilan 
bog‗lanishini anglashlariga erishishdir. So‗zlar orasida ma‘noviy moslashish so‗zlar 
bog‗lanishining asosiy qoidasi bo‗lib, leksik birliklarning asosiy xususiyati gapda 
boshqa so‗zlar bilan sintaktik aloqasida ko‗rinadi. So‗zning nutqda qanday shaklda 
qo‗llanishini bilish qay darajada zarur bo‗lsa, uning ma‘nosini bilish ҳam shunchalik 
zarurdir. Inson nutqiy munosabatda zarur so‗zlarni semantik ma‘nosiga qarab 
tanlaydi va fikrini aniq ifodalashga intiladi. 
So‗z yakka holda hech qanday kommunikativ vazifa bajara olmaydi. Nutqni 
anglashning eng muhim sharti unda ifodalanayotgan fikr va mazmunni tushunishdir. 

---