|
TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI ILMIY AXBOROTLARI
2020/2(23
)
rivojlangan liderlik salohiyati bilan belgilanadigan pedagogik salohiyatning tashkiliy-
kommunikatsion tashkil etuvchisi yotadi. Liderlik o‘z ildizlari bilan yetakchilikka («lead» -
«yetaklash»dan «leadership») taalluqli, shunga ko‘ra yetakchi – lider mavjud va ergashganlar – ya’ni
unga ergashganlar mavjud. “Pedagogika” atamasining grek tilidan so‘zma-so‘z tarjimasi bizni “bola
yetaklash”ga olib keladi va shu tariqa o‘quv-tarbiya jarayonida o‘qituvchining boshqarish vazifasini
hamda uning yetakchilik vaziyatini ta’kidlaydi. Fanda liderlik va uning turli konsepsiyalari dastlab
kichik guruhlarni empirik tadqiq etish asosida yuzaga kelgan. Mazkur hodisani tushunish milliy fanda
ikki tushunchani qiyoslashga asoslangan: rahbarlar va liderlik, ular G.K.Ashin, N.I.Biryukov,
E.B.Voronova, M.Yu.Fedorova va boshqalar ishlarining har tomonlama tahlili predmeti hisoblangan.
MDH ilmiy maktabi liderlikda rahbarlikdagi rasmiy asosga zid ravishda o‘z-o‘zidan, tabiiy, ya’ni erkin,
norasmiy asosni ajratgan. I.P.Volkov, Yu.N.Yemelyanov, Ye.S.Kuzmin kabi olimlar guruhli
samaradorlikning guruh a’zolarining rahbarni lider sifatida qabul qilishlari-qilmasliklariga
bog‘liqligini aniqlaganlar. Shu tariqa, “rahbarlik” tushunchasi bilan qisman kesishib, liderlik shu bilan
birga guruh yoki tashkilotdagi munosabatlarning o‘ziga xos shaklini ifodalaydi.
Ammo liderlikning vaziyatli yuzaga keluvchi va doim o‘zgaruvchan xususiyatidan farqli
ravishda, rahbarlik – rasmiy va yetarlicha barqaror, ammo guruh xulqini boshqarishning doim ham
samarali bo‘lmagan jarayoni. Samarali rahbarlik liderlik singari qo‘l ostidagilarning ma’lum
maqsadlarga erishishlariga undab ularga ta’sir ko‘rsatadi. B.D.Parigin liderlik va rahbarlik o‘rtasidagi
farqlarni ajratgan.
1.
Liderlik, asosan, guruhdagi shaxslaro munosabatlarni tartibga solishni amalga oshirishga
xizmat qiladi, bunda rahbarlik esa guruhning boshqa ijtimoiy birliklar bilan rasmiy munosabatlarini
tashkil etadi.
2.
Liderlikni mikromuhit sharoitlarida ta’kidlash mumkin (kichik guruhda), rahbarlik –
makromuhitning elementi, ya’ni u ijtimoiy munosabatlar butun tizimi bilan bog‘liq.
3.
Liderlik o‘z-o‘zidan yuzaga keladi, rahbarlik esa har qanday ijtimoiy guruhda tayinlanadi
yoki saylanadi, ammo har qanday vaziyatda ham mazkur jarayon o‘z-o‘zidan sodir bo‘lmaydi, balki
aksincha, maqsadga muvofiq, ijtimoiy tuzilmaning turli elementlari nazorati ostida amalga oshiriladi.
4.
Liderlik hodisasi barqaror emas, liderni tanlash ko‘pincha guruhdagi kayfiyatga bog‘liq,
bunda rahbarlik – nisbatan barqaror hodisa.
5.
Qo‘l ostidagilarga rahbarlik, liderlikdan farqli ravishda turli cheklashlarning nisbatan aniq
tizimiga ega, liderda esa bunday imkoniyat mavjud bo‘lmaydi.
6.
Rahbarlik tizimida qaror qabul qilish jarayoni murakkabroq va faqatgina mazkur guruhda
mavjud bo‘lgan ko‘pgina turli sharoitlar va mulohazalar bilan bog‘liq, bunda lider guruhli faoliyatga
taalluqli ko‘proq bevosita qarorlarni qabul qiladi.
7.
Liderlikni rivojlantirish uchun faoliyat sohasi – asosan, kichik guruh, rahbarlik esa kichik
guruhni kengroq ijtimoiy tizimda “ifodalaydi”.
Liderlik va rahbarlik o‘rtasida ahamiyatli farq mavjud: rahbarlik – rasmiy belgilangan xatti-
harakat, liderlik esa – ahamiyatli, liderning o‘zi uchun ham ahamiyatli vaziyatga bog‘liq. Ammo,
odatda, demokratik rahbarlikning samaradorligi rahbarlik va lider vaziyatlarining mos tushishi bilan
ta’minlanadi, bu esa maqsadni belgilash intilishini ahamiyatli oshirish imkonini beradi.
Pedagog kasbi boshqa insonlar bilan o‘zaro munosabatlarni tashkil etish sohasida yotib, uni
nafaqat rasmiy rahbar, balki tashabbuskor liderga ham aylantiradi. Shu tariqa, ta’lim jarayonini
samarali tashkil etish uchun o‘qituvchi o‘quvchilar jamoasida liderlik vaziyatiga ega bo‘lish zarurdir.
Liderlikni tushunishga nazariyalar va ilmiy yondashuvlar tahlili, pedagogik OTM talabalarining ta’lim
jarayonida liderlik salohiyatini rivojlantirish zamonaviy o‘qituvchi oldiga qo‘yilgan vazifalarni yana-
da samarali bajarishga ko‘maklashishi va uning jamoadagi obro‘sining ifodasi va bir vaqtda
91
Do'stlaringiz bilan baham: |
