|
классик график таҳлил;
компьютер техник таҳлили;
муҳим техник воситалардан фойдаланиш, яъни ҳар битта нарх
ўзгаришини биржа ўйинчисининг нархларга таъсир этиш учун керак бўлиб
қолган амалга оширилган битимлар вақт узунлиги билан таққослаш;
фонд бозори индикаторлари;
психологик индикаторлар;
янги индикаторлар ва б.
Рискни бошқаришга комплексли ёндашув биржачиларга ресурслардан
самаралироқ фойдаланиш, жавобгарликни тақсимлаш, биржа савдоси
қатнашчиларининг натижаларини яхшилаш, шунингдек, биржанинг турли
рисклардан ҳимояланишини таъминлашга имкон беради.
Замонавий сиёсий ва иқтисодий ҳолатни ва биржа хўжалигини ҳисобга
олиб, биржа сиёсатини белгилашда кўплаб риск турларининг инвестицион
136
режаларга таъсирини назарда тутиш, бевосита биржа операциялари билан
боғлиқ асосий риск туралри – сиёсий риск, молиявий риск, иқтисодий риск,
трансляция риски, систематик риск, базавий риск, тартибга солиш риски,
битимлар бўйича риск, ҳисоб-китоб риски, операцион риск, ўтказмалар риски,
фоиз риски, валюта риски, битимни тугатиш риски фоиз ставкаси рискнини
аниқлаш зарур.
Ҳар бир риск белгиланган вазиятда вужудга келади. Уларнинг айримлари
биржачининг таъсири ва назорати остида бўлмайди, лекин бу вазиятлар, шунга
қарамай, биржа операцияларини амалга оширишда назорат қилиниши зарур.
Ҳар қандай рискни баҳолаш учун кутилмаган натижа эҳтимоли ва
устуворликлар бўйича ҳар бир риск даражаси каби мезонларни қўллаш
мақсадга мувофиқ.
Қуйидаги белгиларни киритамиз:
i
c
- биржа рисклари белгиланган йиғиндисига мансуб риск тури;
n
- рисклар умумий сони;
k- рисклар аҳамияти бўйича, яъни k тақсимланадиган устуворликлар
гуруҳлари сони;
i
p
- устуворликнинг қиймати,
i
p
≠ 1, 2, 3, …, k;
i
b
- устуворликлар гуруҳи бўйича алоҳида риск даражаси,
i
b
>0
Шунда устуворликлар гуруҳи бўйича риск даражалари суммаси қуйидаги
формула бўйича аниқланади:
k
i
i
b
1
=1.
Биринчи устуворлик охиргисидан қанчалик устунлиги принципиал
аҳамиятга эга, яъни
k
i
B
B
= Ф.
Қуйидаги шартдан энг кичик устуворли гуруҳ даражасини аниқлаймиз:
k
B
=
k
2
*
1
Ф
.
Кейинги қадам устуворликлар гуруҳлари бўйича даражани аниқлаш
ҳисобланади:
1
1
k
e
Ф
e
k
B
e
.
Учинчи даврда алоҳида риск омиллари даражаси аниқланади:
e
e
e
M
B
B
,
бу ерда
e
M
1, 2, 3, …, K.
Агар рисклар бўйича устуворликлар белгиланмаган бўлса, уларнинг
барчаси тенг, яъни бир хил даражага эга:
n
B
i
1
.
Кутилмаган натижа эҳтимолини баҳолаш кўпинча эксперт баҳолари
усулида амалга оширилади. Бунинг учун бу муаммолар билан яхши таниш
бўлган бир нечта (камида 3 та) мустақил эксперт-гуруга эга бўлиш мақсадга
мувофиқ. Ҳар бир экспертга алоҳида рисклар рўйхати берилади ва қуйидаги
баҳолаш тизимига асосланган ҳолда уларнинг пайдо бўлиш эҳтимолини
баҳолаш таклиф этилади: 0- риск бўлмайди; 50- вазиятнинг рўй бериши ҳақида
бир нарса дейиш қийин; 75- рискнинг вужудга келиш эҳтимоли юқори; 100-
риск пайдо бўлади.
137
Экспертларнинг баҳолари уларнинг зиддиятсизлиги бўйича таҳлил
қилинади, бу қуйидаги конструкциялар бўйича бажарилади:
1. max
;
,...
3
,
2
,
1
,
50
,
n
i
B
A
i
i
2.
25
1
n
i
i
i
n
B
A
, бу ерда
i
A
ва
i
B
- ҳар i-жуфтликнинг гуру томонидан
баҳоланиши.
1-конструкция шуни англатадики, исталга омил бўйича икки эксперт-гуру
баҳоси ўртасидаги минимал йўл қўйиш мумкин бўлган фарқ 50дан кам бўлиши
лозим.Таққослаш модуль бўйича ўтказилади, чунки плюс ёки минус ишораси
ҳисобга олинмайди.
2-конструкция эксперт-гурулар баҳосини ўртача мувофиқлаштиришга
йўналтирилади. У 1-конструкцияни бажариш учун фойдаланилади.
Баҳоларнинг фарқини топиш ҳисоб-китоблари учун баҳолар модуль
бўйича қўшилади ва олинган натижа тартибга солинадиган (тартибга
солинмайдиган) рисклар сонига тақсимланади. Эксперт-гурулар баҳоси, агар
олинган фарқ 25дан катта бўлмаса, бир-бирига зид келадиган ҳисобланмайди.
Эксперт-гурулар фикрида қарама-қаршиликлар аниқланган (1- ва 2-
конструкциялар бажарилмаган) ҳолатда улар муайян масала бўйича мумий
позицияни ишлаб чиқиш мақсадида муҳокама қилинади. Эксперт-гуруларнинг
иш натижаси қуйидаги жадвал кўринишида расмийлаштирилади:
Тартибга солинадиган
(тартибга солинмайдиган)
рисклар
Эксперт-гуру
i
V
биринчи иккинчи
учинчи
Тартибга солинадиган (тартибга солинмайдиган) рисклар ҳар бир гуруҳи
бўйича R рискни ҳисоб-китоб қилиш муҳим аҳамият касб этади:
,
1
n
i
i
i
V
W
R
бу
ерда
i
V
- риск вужудга келиши ўртача эҳтимоли;
i
W
- ҳар бир риск даражаси.
Ҳисоб-китобни қуйидаги жадвалда расмийлаштириш мумкин:
Тартибга солинадиган
(тартибга солинмайдиган)
рисклар
даража
i
W
эҳтимол
i
V
Балл
i
i
V
W
Жами барча рисклар
бўйича
x
x
x
Шунингдек, тартибга солинадиган (тартибга солинмайдиган) рискларни
қуйидаги формулалар бўйича аниқлаш мумкин:
%
100
o
p
P
iR
R
R
W
138
%
100
o
h
H
iR
R
R
W
, бу ерда
p
iR
W
- ҳар бир гуруҳ ёки тур бўйича тартибга солинадиган рисклар
даражаси;
h
iR
W
- ҳар бир гуруҳ ёки тур бўйича тартибга солинмайдиган рисклар
даражаси.
Классик таҳлил ёрдамида «нарх конструкциси»ни осон аниқлаш ва
рискдан қочиш мумкин.
Компьютер техник таҳлили, унинг ёрдамида биржа савдосини янада
муваффақиятли ва кам рискли қилиши мумкин, чунки компьютерлар кенг
ахборот оқими билан ишлаш ва рақобатчилар олдида устунликка эга бўлишга
ёрдам беради.
Ушбу таҳлил график таҳлилдан фарқли равишда объективроқ ҳисобланади.
Учбурчак белгиларининг бор-йўқлиги ҳақида баҳслашиш мумкин, лекин
индикатор йўналишига қарши далиллар топилмайди.
Фонд бозори индикаторлари, бу қаторга «янги максимум - янги
минимум» индекси (NH-NL), трейдерлар индекси (TRIN) киради. Улардан
фойдалана олиш биржа савдоларида муваффақиятга хизмат қилиши ва рискдан
қочишга ёрдам бериши мумкин.
Якуний қарор қабул қилиш учун биржа савдоси қатнашчиси кутилмаган
натижа эҳтисолини билиши етарли эмас, чунки бу ҳолатда риск тўлиқсиз, бир
томонлама баҳоланади. Қарор қабул қилиш жараёнида биржачини у қандай
йўқотишларга учрашигина эмас, балки бу йўқотишлар миқдори ҳам
қизиқтиради. Кутилмаган натижа эҳтимоли бир хил бўлганда йўқотишлар ҳар
хил бўлиши мумкинлиги сабабли доимо энг минимал йўқотишли қарорлар
қабул қилинади.
Do'stlaringiz bilan baham: |
