Тошкент давлат иқтисодиёт университети

Aристотелнинг қарашлари Платоннинг қарашларидан анча фарқ қилди. Унинг иқтисодий масалаларга тааллуқли бўлган фикрлари, биринчи навбатда, алмашув (айирбошлаш) ва истеъмол қийматини фарқлаши катта қизиқиш уйғотади. Унинг меҳнатнинг жисмоний ва ақлий турларга бўлиниши тўғрисидаги тасаввурлари ғоят мазмунли – шу тариқа у қулдорлик ижтимоий тизимини оқлади.
Қадимги Рим ривожланишининг алоҳида босқичларида ижтимоий иқтисодий муносабатлардаги (биринчи галда мулкчилик муносабатлардаги) ўзгаришлар инсон меҳнати ҳақидаги тасаввурларни ҳам белгилаб берди. Масалан, Катон Старший (эрамиздан аввалги 234-149 йй.) ўз таълимотида қуллар меҳнатидан мақбул фойдаланишга алоҳида еътибор қаратди. Сенека Луций (эрамиздан аввалги 4 й. охири 13 –эрамизнинг 65 й.), Aристотелдан фарқли равишдая, инсондар ўз табиатига кўра тенг, уларнинг нотенглиги еса ижтимоий муносабатлар натижасида юзага келади, деб ҳисобларди. Лукреций Кар (эрамиздан аввалги 99-55 йй.) ўзининг «Aшёлар табиати» номли китобида жамиятнинг ривожланишини инсон ижодий меҳнатининг пайдо бўлиши билан боғлиқ узлуксиз жараён сифатида тасаввур қилишга уринди.
Меҳнат ҳақидаги ўрта асрлар тасаввурлари ушбу даврда ижтимоий фикрнинг умумий турғунлигини акс еттиради. Меҳнат инсон ва табиатнинг ўзаро ҳамкорлигига нисбатан ўзига хос қарашларга ега бўлган диний таълимотлар ва назариялар тадқиқотларининг предметига айланди.
Aвгустин (354-430) ва Фома Aквинский (1225-1274) асарларида меҳнат насроний таълимоти нуқтаи назаридан кўриб чиқилган, унда меҳнат Ҳудо томонидан жазо деб ҳисобланган. Лекин улар ҳаётнинг турли шароитлари билан белгиланадиган меҳнатнинг фарқларини ҳам еътироф етишди. Aвгустин ўзининг «Ҳудо томонидан ёғдирилган дўл ҳақида» номли асарида меҳнатга нисбатан нафратли муносабатни инкор етади ва ақлий меҳнат билан бир қаторда жисмоний меҳнатни ҳам улуғлайди. Ф.Aквинскийнинг («Теологиялар суммаси») таъкидлашича, жисмоний меҳнат билан жамиятнинг қуйи қатламларига мансуб инсонлар шуғулланишлари лозим – бунда унинг қарашлари қулодорлик жамияти мутафаккирларининг қарашларига мос келарди.